محمد فاضل لنکرانی
زادروز	۱۳۱۰ ه‍.ش
درگذشت	۲۶ خرداد ۱۳۸۶ ه‍.ش
آرامگاه	ایران، قم
محل زندگی	قم
استادان	فاضل قفقازی،  ، سید روح الله خمینی، سید حسین بروجردی، محمد حسین طباطبائی
نقش‌های برجسته	مرجع تقلید
آثار	اُصول الشیعة لاستنباط أحکام الشریعة تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله احکام حج من کتاب تحریر الوسیله نهایه التقریر، مدخل التفسیر،توضیح المسائل،

محمد فاضل لنکرانی (۱۳۱۰-۱۳۸۶ش) مرجع تقلید شیعه و مدرس حوزه علمیه قم. وی از روحانیون فعال در انقلاب ۵۷ ایران بود. لنکرانی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و عضو اولین دوره مجلس خبرگان رهبری بود.

فاضل لنکرانی بعد از درگذشت آیت الله گلپایگانی و آیت الله اراکی یکی از هفت مرجعی بود که از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم معرفی شد. او از مراجع حامیجمهوری اسلامی ایران بود و مشروعیت آن را ناشی از ولایت فقیه می‌دانست. لنکرانی همچنین از اندیشه‌های تقریبی حمایت می‌کرد و شرکت در نماز جماعت اهل سنت را جایز می‌دانست. مدفن او در حرم حضرت معصومه است.

زندگینامه

محمد فاضل لنكرانى در سال ۱۳۱۰ هـ.ش در قم به دنیا آمد. پدرش فاضل قفقازی از علماى حوزه و از شورای استفتاء آیت الله سید حسین بروجردی بود. مادرش از فرزندان سادات معروف مبرقع قم بود. در ۱۳ سالگی وارد حوزه علمیه شد. محمد فاضل از شاگردان سید حسین بروجردی، سید روح الله خمینی، حسینعلی منتظری ومرتضی حائری بود. دروس خود را با سید مصطفی خمینی فرزند سید روح الله خمینی مباحثه می‌کرد. از دوران جوانی در حوزه علمیه تدریس کرد. از روحانیان فعال درانقلاب اسلامی ایران ایران بود. در سال ۱۳۷۳ پس از درگذشت محمدعلی اراکی، از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم^[۱] و جامعه روحانیت مبارز تهران^[۲] به‌عنوان یکی از مراجع تقلید شیعه معرفی شد. در ۲۶ خرداد ۱۳۸۶ در قم درگذشت و در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد. ^[۳]

تحصیلات

در ۱۳ سالگی وارد حوزه علمیه قم شد. پس از دروس ادبیات و مقدمات، قسمتی از کتاب رسائل و مکاسب را نزد پدرش خواند و بخشی را نزد محمدباقر سلطانی طباطبایی و همچنین عبدالجواد جبل عاملی و مرتضی حائری یزدی آموخت. در ۱۹ سالگی وارد درس خارج شد. ۱۵ سال در درس خارج فقه سید حسین بروجردی شرکت کرد و تقریرات درس او را به زبان عربی نوشت. همچنین در درس خارج اصول سید روح الله خمینی شرکت کرد و درس اصول او را نوشت. در درس سید محمدحسین طباطبائی، منظومه سبزواری و اسفار ملاصدرا را خواند. بخش‌هایی از دروس را از اساتید دیگر خواند. در سن ۳۰ سالگی به درجه اجتهاد رسید. ^[۴]

اساتید

مهم‌ترین اساتید او عبارتند از:^[۵]

فعالیت‌های علمی

محمد فاضل لنکرانی تألیف کتاب، آثار علمی و نوشتن تقریرات درس‌های اساتید خود را از دوران جوانی شروع کرد و تا اواخر عمر به این فعالیت‌ها ادامه داد. آثار او در موضوعاتی همچون تفسیر و علوم قرآنی، فقه، اصول و اندیشه سیاسی هستند. محمد فاضل سال‌های طولانی فقه و اصول تدریس کرد.^[۶]

روش اجتهادی

محمد فاضل در فقه به تحکیم مبانی سید حسین بروجردی و سید روح الله خمینی پرداخت. کتاب تفصیل الشریعه فی ذیل تحریر الوسیله، توضیحات و توجیهات فقهی کتاب تحریر الوسیله سید روح الله خمینی است. شیوه او تجمیع و تراکم ظنون بود که به گفته محمدجواد فاضل لنکرانی می‌تواند فقیه را به اطمینان برساند.^[۷]

مرکز فقهی ائمه اطهار

مرکز فقهی ائمّه اطهار(ع) توسط محمد فاضل لنکرانی در سال ۱۳۷۶ هجری شمسی در قم تاسیس شد. آموزش فضلا و محققان، تربیت فقیهان و مجتهدان و زمینه‌سازی برای پژوهش‌های فقهی، از اهداف این مرکز اعلام شده است. مرکز فقهی ائمه اطهار شعبه‌هایی در مشهد، سوریه و افغانستان دارد. این مرکز را هم‌اکنون محمدجواد فاضل فرزند محمد فاضل لنکرانی اداره می‌کند.^[۸]

آثار مکتوب

 

تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله

فعالیت‌های سیاسی

محمد فاضل از شاگردان سید روح الله خمینی بود و یکی از ۱۲ نفری بود که مرجعیت سید روح الله خمینی را کتبا به اطلاع دیگران رساندند.^[۱۰] از اولین روزهای‌ فعالیت‌جامعه مدرسین به‌ آن‌ پیوست‌ و در جلسات‌ آن‌ شرکت‌ می‌کرد و امضای‌ او در زیر بسیاری‌ از اعلامیه‌ها، از جمله‌ اعلام‌ مرجعیت‌ امام‌ خمینی‌ و نیز خلع‌ ید شاه‌ از قدرت‌، به‌ چشم‌ می‌خورد. فعالیت‌های وی در جامعه‌ مدرسین‌ و دیگر تلاش‌های‌ سیاسی‌، باعث‌ شد چند بار بازداشت‌ و شکنجه‌ شود و تبعید یا زندانی‌ شود. حدود ۴ ماه‌ به‌ بندر لنگه‌، و دو سال‌ و نیم‌ به‌ یزد تبعید شد. فعالیت‌های‌ سیاسی‌ او پس‌ از انقلاب‌ اسلامی هم ادامه‌ داشت‌. چند بار در جبهه‌های‌ جنگ ایران و عراق حضور یافت‌ و رزمندگان را تشویق کرد. پس‌ از انقلاب اسلامی ایران به‌ نمایندگی‌ در دوره اول‌ مجلس‌ خبرگان‌ رهبری از استان‌ مرکزی‌ برگزیده شد. او سال‌ها دبیر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود.^[۱۱] فاضل‌ لنکرانی‌ پس‌ از درگذشت محمد علی اراکی‌، با اعلام‌ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به‌ عنوان‌ نخستین‌ نفر و با اکثریت‌ آراء، از مراجع‌ تقلید شیعه شناخته‌ شد.^[۱۲][۱۳]

برخی از نظریات

محمد فاضل از جمله مراجعی دانسته شده که معتقد به استقلال حوزه‌ها از دولت بود و تاکید بر آزادگی روحانیت و حوزه‌های علمیه داشت. وارد شدن حوزه به امور اقتصادی را قبول نداشت و درآمد موقوفات را نیز برای حوزه‌ها نمی‌پذیرفت.^[۱۴]

وی مشروعیت حکومت را با ولایت فقیه می‌دانست و از نظر او حفظ حکومت اسلامی واجب بود.

محمد فاضل لنکرانی طرفدار وحدت بین مسلمانان بود و قائل به تقیه مداراتى بود و شرکت در نمازهاى جماعت اهل سنت را از همین باب جائز مى‌دانست.

او به شخصیت سید روح الله خمینی علاقه داشت و معتقد بود ابعاد علمی او مورد غفلت واقع شده است. او در کتاب «تفصیل الشریعه فی ذیل تحریر الوسیله» به شرح کتاب تحریر الوسیله سید روح الله خمینی پرداخت.^[۱۵]

فتوای جنجالی

محمد فاضل لنکرانی در سال ۱۳۸۵ و در پاسخ به استفتایی، فتوای ارتداد شخصی را صادر کرد که بعد‌ها گفته شد آن شخص «رافق تقی» نویسنده آذربایجانی بوده است. محتوای اسلام‌ستیزانه و توهین‌آمیز نسبت به پیامبر اسلام در مقالات او مورد واکنش مسلمانان آذری‌زبان قرار گرفته بود. رافق تقی چند سال بعد توسط اشخاص نا‌شناس به قتل رسید و گفته شد که تحت تاثیر این فتوا به قتل رسیده است.^[۱۶] محمد فاضل لنکرانی در سال ۱۳۷۷ که برخی از نقض حکم ارتداد سلمان رشدی سخن می‌گفتند با صدور اطلاعیه‌ای در روزنامه جمهوری اسلامی اعلام کرد که حکم ارتداد سلمان رشدی پابرجاست و قابل نقض نیست.^[۱۷]

مخالفت با طرح ورود زنان به ورزشگاه‌ها

با طرح مساله ورود زنان به ورزشگاه‌ها در سال ۱۳۸۵ از طرف دولت وقت، محمد فاضل لنکرانی گفت: از نظر فقهی روشن است که نظر زن به بدن مرد حتی بدون لذت و ریبه جایز نیست و ثانیاً از مسائلی که اسلام بر آن تکیه فراوان دارد، عدم اختلاط زن و مرد است بنابراین شرکت بانوان در مکان‌های عمومی ورزشی که همراه با اختلاط است به هیچ وجه جایز نیست. به این ترتیب محمد فاضل لنکرانی مخالفت خود را با این طرح اعلام کرد.^[۱۸]

پانویس

منابع

• روزنامه جمهوری اسلامی، ضمیمه، ۱۳۸۶/۲/۱۵.
• روزنامه جام جم،۱۷و ۱۸ فروردین سال ۱۳۸۴.
• روزنامه جمهوری اسلامی،۵ آذر ۱۳۹۰،سال سی و سوم.
• روزنامه شرق ۸۵/۲/۷.
• پایگاه اطلاع رسانی آیت الله محمد فاضل لنکرانی.
• پایگاه اطلاع رسانی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).
• پایگاه اطلاع رسانی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
• ٰپایگاه اطلاع رسانی تاریخ ایرانی

محمدتقی بهجت
زادروز	۱۲۹۵ ه.ش
درگذشت	۱۳۸۸ ه‍.ش
آرامگاه	قم، جنب حرم حضرت معصومه (س)
محل زندگی	فومن، نجف، قم
استادان	سید عبدالغفار مازندرانی نجفی، مرتضی طالقانی،سیدابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاءالدین عراقی، میرزا محمد حسین نائینی، محمدحسین غروی اصفهانی، محمد کاظم شیرازی، سید علی قاضی، سیدحسین بادکوبه‌ای، سید محمد حجت کوه کمره ای، آیت الله بروجردی
شاگردان	مرتضی مطهری، عبدالله جوادی آملی، محمد محمدی گیلانی ، محمد یزدی، احمد آذری قمی، محمدتقی مصباح یزدی ، عباس محفوظی گیلانی، سید مهدی روحانی و ...
نقش‌های برجسته	مرجع تقلید
آثار	رساله توضیح المسائل، مناسک حج، وسیلة النجاة حاشیه بر وسیلة النجاة آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، و ...
فرزندان	حجت الاسلام علی بهجت
گفتاورد	هیچ ذکری بالاتر از ذکر عملی نیست، هیچ ذکر عملی بالاتر از ترک معصیت در اعتقاد و عمل نیست و اقوی این است که ترک معصیت به طور مطلق، بدون مراقبه دائمیه ما صورت نمی‌پذیرد.

محمدتقی بهجت (۱۳۳۴-۱۴۳۰ ق./ ۱۲۹۵-۱۳۸۸ ش.) از مراجع تقلید در حوزه علمیه قم. او در میان شیعیان ایرانی بیشتر به عرفان، زهد و تقوا شناخته می‌شود. نماز جماعت آیت الله بهجت و احوال عرفانی و گریستن او در حین نماز، نزد مردم مشهور بود. او در شهر قم وفات یافت و در حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.

مختصری از زندگی نامه

محمدتقی بهجت، در سال ۱۳۳۴ق. (یا ۱۳۳۲ق.) در میان خانواده‌ای مذهبی در فومن به دنیا آمد. او بعدها خانه محل تولدش را به مدرسه دینی تبدیل کرد. بهجت، در ۱۶ ماهگی، مادرش را از دست داد و تحت تربیت پدرش قرار گرفت. پدرش، کربلایی محمود، از طریق ساختن نوعی کلوچه سنتی و محلی مخصوص فومنات، امرار معاش می‌کرد.^[۱]

 

هجرت به عراق

آیت‌الله بهجت پس از طی تحصیلات مقدماتی در شهر فومن، در ۱۳۴۸ ق. برای ادامه تحصیل رهسپار حوزه‌های علمیه عراق و ابتدا در کربلا ساکن شد.^[۲] اقامت آیت‌الله بهجت در کربلا، چهار سال به طول انجامید. در سال ۱۳۵۲ ق. از کربلا به نجف رفت و قسمت‌های پایانی دروس دوره سطح را نزد عالمان آن سامان به ویژهآیت‌الله حاج شیخ مرتضی طالقانی به پایان رساند. پس از اتمام دوره سطح، خارج فقه و اصول و نیز اخلاق و عرفان را از اساتید حوزه نجف فرا گرفت.^[۳]

بازگشت به ایران

بهجت، بعد از اخذ اجازات اجتهاد از استادان، برای دیدار خانواده در سال ۱۳۲۴ ش./ ۱۳۶۳ ق. به ایران آمد و چند ماهی را در فومن بود. بعد از اقامتی چند ماهه در فومن، به قصد زیارت حضرت معصومه(س) و اطّلاع از حوزه قم، به این شهر رفت و چند ماه در آن‌جا ماند تا این که خبر رحلت استادان نجف را یکی پس از دیگری شنید. از این رو، تصمیم گرفت که در قم بماند.^[۴]

آیت الله محمدتقی بهجت فومنی عصر یکشنبه ۱۳۸۸/۲/۲۷ به علت سکته قلبی، در بیمارستان حضرت ولی عصر(عج) شهر قم وفات یافت و در داخل حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.^[۵]

اطلاعات علمی

اساتید

اساتید در حوزه نجف

اساتید در حوزه علمیه قم

تدریس و شاگردان

شیوه تدریس

آیت‌الله بهجت در تدریس و تربیت شاگردان، روش مخصوصی داشت. علی اکبر مسعودی خمینی درباره شیوه تدریس وی گفته است:

سبک درس ایشان، سبک خاصّی است. ایشان بر خلاف سایر مراجع و بزرگان که در درس خارج، نقل اقوال کرده و آن را نقد و یا تأیید و انتخاب می‌نمایند، در درس خارج، نقل اقوال نمی‌کنند بلکه ابتدا مسئله را مطرح می‌کنند و بعد روند استدلالش را بیان می‌کنند. اگر شاگرد آراء علماء را دیده و مطالعه کرده باشد، می‌فهمد که دلیلی را که استاد ذکر می‌کند، چه کسی گفته است و اشکال یا تأییدی را که می‌کند، می‌فهمد به سخن چه کسی اشکال یا قول چه کسی را تأیید می‌کند. لذا هر کس بخواهد در درس ایشان شرکت کند، باید مبانی و نظرات آقایان دیگر را دیده باشد.^[۸]

شاگردان

تألیفات

آیت‌الله بهجت، تألیفاتی در فقه و اصول دارد که اغلب آنها به چاپ نرسیده است. او در جواب کسانی که تقاضا کردند تا با اموال شخصی خود آن کتاب‌ها را به چاپ برسانند، گفت: «هنوز بسیاری از کتاب‌های علمای بزرگ سال‌هاست که به گونه خطی مانده است آنها را چاپ کنید. نوبت اینها دیر نشده است.»^[۹] بهجت، کار قلمی خود را در ایام جوانی با محدث قمی آغاز کرد و در تألیف سفینة البحار، با او همکاری داشته است؛ قسمت زیادی از سفینه البحار خطی، به خط آیت‌الله بهجت است».^[۱۰]

برخی آثار چاپ شده

آثار چاپ نشده

ویژگی‌های اخلاقی و عرفانی

 

محمدتقی بهجت، از نوجوانی مسائل عرفانی و اخلاقی را نیز در کنار فقه و اصول دنبال می‌کرد. برداشت وی از عرفان ناب، تقید و تعبد است. بعضی چون علامه طباطبایی، آیت‌الله بهاءالدینی، شهید قدوسی، علامه حسن زاده آملی، آیت‌الله جوادی آملی و... مقید به شرکت در نماز جماعت او به ویژه در شب‌های جمعه بودند. در این نماز، صدای او به گریه بلند می‌شد.

او در خانه‌ای قدیمی به فاصله کمی از مسجد فاطمیه گذر خان قم زندگی می‌کرد.^[۱۱]

آیت‌الله بهجت دیر اقدام به انتشار رساله توضیح المسائل کرد. استدلالش این بود؛ صبر کنید همه رساله خود را نشر دهند. بعد اگر کسی ماند و از دیگران تقلید نکرد و فقط خواست از من تقلید کند، آن وقت رساله مرا منتشر کنید. بهجت، هرروز صبح‌ها بعد از تعقیبات نماز صبح و طلوع آفتاب، به حرم حضرت معصومه می‌رفت و در مسجد شهید مطهری به عبادت می‌پرداخت.^[۱۲]

از نگاه دیگران

• امام خمینی:«جناب آقای بهجت، دارای مقامات معنوی بسیار ممتازی هستند. ایشان دارای موت اختیاری هستند».^[۱۳]
• علامه سید محمّدحسین طباطبایی:«ایشان عبد صالح است».^[۱۴]

• آیت‌الله سید رضا بهاءالدینی:«الان ثروتمندترین مرد جهان، به لحاظ معنوی، آقای بهجت است».^[۱۵]
• محمد تقی جعفری پس از اشاره به روایت (زیارت عالمان در نزد خدا، محبوب‌تر از هفتاد بار طواف خانه خدا می‌باشد) در این مورد می‌گوید: «مصداق بارز علما، آیت‌الله بهجت هستند. صرف دیدن و ملاقات کردن ایشان، خود سر تا پا موعظه است. من هر وقت ایشان را می‌بینم، تا چند روز اثر این ملاقات در من باقی است».^[۱۶]
• آیت‌الله سیدحسین بُدلا:«وضع مقامات آقای بهجت، از همان زمانی که درس آیت‌الله بروجردی می‌رفتیم، روشن بود و معلوم بود که ایشان لیاقت چنین مقاماتی را دارند».^[۱۷]
• شیخ محمّدشریف رازی مؤلف کتاب گنجینه دانشمندان:«آیت‌الله آقای حاج شیخ محمّدتقی بهجت غروی فومنی، از آیات و مدرسین بزرگ و دانشمندان بنام حوزه علیمه قم، حقاً عالمی برجسته و دانشمندی شایسته و مهذّب و بارع و متّقی و پارسا و مُعْرِض از تظاهرات و اجتماعات و دائم الذکر و مورد توجّه افاضل مدرسین و دانشمندان حوزه علمیه قم می‌باشند».^[۱۸]

دستورالعمل‌های اخلاقی

از آیت‌الله بهجت دستورالعمل‌های اخلاقی فراوانی به جا مانده است. تکیه این دستورالعمل‌ها، بیش از هر چیز، بر انجام واجبات، ترک محرمات و رفتار بر طبق موازین دینی و اسلامی است.

در برخی از این دستورالعمل‌ها چنین آمده است:

آقایانی که طالب مواعظ هستند، از ایشان سئوال می‌شود آیا به مواعظی که تا به حال شنیده‌اید، عمل کرده‌اید یا نه؟ آیا می‌دانید که هر کس به معلومات خود عمل کرد، خداوند مجهولات او را معلوم می‌فرماید؟ آیا باید دعوت به حق از طریق لسان باشد؟ آیا نفرموده با اعمال خودتان دعوت به حق بنمایید؟ آیا طریق تعلیم را باید یاد بدهیم یا آن که یاد بگیریم؟^[۱۹]

.... بعضی التماس دعا می‌گوییم برای چه؟ درد را بیان می‌کنند دوا را معرفی می‌کنیم، به جای تشکر و به کار‌انداختن، باز می‌گویند: دعا کنید! دور است آن چه می‌گوییم و آن چه می‌خواهند. شرطیت دعا را با نفیست آن مخلوط می‌کنند. ما از عهده تکلیف خارج نمی‌شویم بلکه بایداز عمل نتیجه بگیریم و محال است عمل بی‌نتیجه باشد و نتیجه از غیر عمل حاصل شود.^[۲۰]

اگر سلاطین عالم می‌دانستند که انسان در حال نماز چه لذت‌هایی می‌برد، هیچ گاه دنبال این مسائل مادی نمی‌رفتند.^[۲۱]

اندیشه سیاسی

حکومت اسلامی در عصر غیبت

آیت الله محمد تقی بهجت از منظر ایجابی به سیاست می‌نگریست. وی درباره حکومت در دوره پس از غیبت می‌گوید «ایجاد حکومت اسلامی» واجب است «و توان اداره کشور را نیز داریم». تأکید او بر اقامه حکومت اسلامی در عصر غیبت، منوط بر اجرای کامل دستورات الهی و دوری جستن از مصلحت اندیشی‌هایی است که احیاناً منجر به تعطیلی احکام گردد. بهجت برخلاف کسانی که معتقد به تعویق افتادن وظایف اجتماعی و سیاسی معصوم(ع) تا ظهور امام زمان(ع) هستند معتقد به جریان زندگی سیاسی شیعیان در عصر غیبت است. از این رو، بر فرد یا گروهی از مؤمنان واجب است که به اقامه چنین وظایفی قیام کنند. استدلال او بر چنین مدعایی، بر این فرض استوار است که «به دلیل عقلی و نقلی باید دین اسلام تا قیام قیامت باقی باشد و هر کس، دین دیگری غیر از اسلام بجوید، هرگز از او پذیرفته نمی‌گردد».^[۲۲]

آیت الله بهجت و انقلاب اسلامی ایران

براساس اسناد و مدارک موجود، گرچه اثری از بهجت در نهضت اسلامی مشاهده نمی‌شود، اما او همواره مؤید انقلاب و بر روحانیونی که به نهضت پیوسته‌اند تأثیر زیادی نهاده است. وی در اوایل دهه چهل بارها تأکید می‌کرد پهلوی دارد دین را از بین می‌برند. روزی شخصی به ایشان عرض کرد احتمال نمی‌دهید آیت الله خمینی در مخالفت با شاه، تُندی می‌کند؟ وی در جواب فرمود: شما احتمال نمی‎دهید که خیلی کُند می‌رود؟ محمد هادی فقهی می‌افزاید: زمانی که آیت الله خمینی را تبعید کردند، ایشان در درس گفتند کسانی نیستند بروند این سران را بکُشند؟ علاوه بر این، روابط دوستانه‌ای که میان او و امام خمینی برقرار بود، همواره او را خیرخواه انقلاب و دعاگوی آن فقید می‌ساخت.^[۲۳]

معرفی کتاب

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: سایت فرهیختگان، زندگی نامه شیخ محمدتقی بهجت
• سایت مرکز تنظیم و نشر آثار آیت الله العظمی بهجت
• آیت الله بهجت در قاب تصویر

شیخ عبدالکریم حائری

اطلاعات فردی
لقب	حائری
تاریخ تولد	۱۲۷۶ق/۱۲۳۸
زادگاه	مهرجرد میبد
محل زندگی	یزد • کربلا • نجف • سامرا • قم • اراک
تاریخ وفات	۱۷ ذیقعده ۱۳۵۵ق (۱۰ بهمن ۱۳۱۵)
محل دفن	قم
شهر وفات	قم
اطلاعات علمی
استادان	سید محمد فشارکی • میرزا محمد تقی شیرازی • میرزا محمد حسن شیرازی • آخوند خراسانی • شیخ فضل الله نوری
شاگردان	امام خمینی • شریعتمداری • سید احمد خوانساری • سید محمد رضا گلپایگانی • محمدعلی اراکی
تالیفات	دُرَرُالفوائد • کتاب النکاح • کتاب الرضیت]] • کتاب المواریث • کتاب الصلوة
سایر	مرجع تقلید • تدریس در حوزه علمیه
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
اجتماعی	تأسیس حوزه علمیه قم • زعامت حوزه علمیه قم • تأسیس بیمارستان سهامیه قم • تشویق به ساختن بیمارستان فاطمی • بنیان‌گذاری سوگواری در ایام فاطمیه دوم (اول تا سوم جمادی الآخر) در ایران • ترویج مجالس روضه خوانی به جای تعزیه وشبیه خوانی • جلوگیری از نقل مطالب بدون منبع در مجالساهل بیت

عبدالكریم حائری یزدی (۱۲۷۶ـ ۱۳۵۵ق/۱۲۳۸-۱۳۱۵ش)؛ معروف به آیت‌ الله مؤسس و حاج شیخ از مراجع تقلید شیعه، بنیان‌گذار و زعیم حوزه علمیه قم از سال ۱۳۰۱ تا ۱۳۱۵ش.

حائری سال‌های طولانی در حوزه‌های علمیه در کربلا، سامرا و نجف تحصیل کرد. او در سال ۱۳۳۳ق/۱۲۹۳ش برای همیشه به ایران بازگشت و به اداره حوزه علمیه اراک مشغول شد. آیت‌الله‌ حائری در سال ۱۳۴۰ق(۱۳۰۰ش) به دعوت عالمان قم به آن شهر رفت و با شکل دادن به حوزه علمیه قم و بر عهده گرفتن ریاست آن در آنجا ماندگار شد.

حائری در دوران ریاست حوزه قم بیش از هر چیز به برنامه ریزی برای تثبیت و پیشرفت حوزه می‌اندیشید. تحول در روش‌های آموزش در حوزه، تخصصی شدنابواب فقه، توسعه دامنه معلومات دانش پژوهان حوزه، حتی آموزش زبانهای خارجی، و به طور خلاصه تربیت محقق و مجتهد، از برنامه‌های او بود.

حائری خود را در معرض مقام مرجعیت قرار نداد و پس از فوت سیدمحمدکاظم یزدی (۱۳۳۷ق/۱۲۹۸ش) دعوت به عتبات و پذیرش مرجعیت شیعه را نپذیرفت و اقامت در ایران را وظیفه خود خواند. با این حال با افزایش شهرتش در قم، بسیاری از ایرانیان و برخی شیعیان سایر کشورها از مقلدان او شدند.

حائری از سیاست گریزان بود و در ماجرای مشروطه نیز در امور دخالت نمی‌کرد اما به سبب جایگاه اجتماعی‌اش در اواخر عمر، ناچار به حضور در امور سیاسی نیز بود؛ او به مسئله کشف حجاب (۱۳۱۴ش) اعتراض کرد و تا زمان درگذشت، مناسباتش با رضا شاه تیره بود.

برخی از شاگردان او از جمله سید روح الله خمینی، محمد علی اراکی، گلپایگانی، شریعتمداری و خوانساری در سال‌های بعد به مقام مرجعیت رسیدند. حائری در امور اجتماعی نیز فعال بود و از جمله کارهای عام المنفعه او تأسیس بیمارستان سهامیه قم و تشویق به ساختن بیمارستان فاطمی قم بود.

نسب، ولادت، درگذشت و فرزندان

عبدالکریم حائری در خانواده‌ای مذهبی در مِهرجِرد میبد در سال ۱۲۷۶ق^[۱] به دنیا آمد. پدرش، محمدجعفر، را فردی متدین و پرهیزکار توصیف کرده‌اند.^[۲]

حائری پنج فرزند داشت؛ دو پسر به نامهای مرتضی و مهدی و سه دختر که با محمد تویسرکانی، احمد همدانی و سید محمد محقق داماد ازدواج کردند.^[۳]

حائری در ۱۷ ذیقعده ۱۳۵۵ق (۱۰ بهمن ۱۳۱۵)، پس از حدود پانزده سال اقامت در قم، درگذشت. با وجود محدودیت‌های حکومتی، پیکر او تشییع باشکوهی شد و آیت الله سید صادق قمی بر او نماز خواند و در مسجد بالاسر، کنار مرقدحضرت معصومه (س)، به خاک سپرده شد.^[۴]

تحصیل

ایران

شوهرخاله شیخ عبدالکریم حائری، میرابوجعفر، او را دارای استعداد فراوان یافت و در خردسالی وی را به محل زندگی خود، اردکان، برد و به مکتب سپرد؛ طولی نکشید که عبدالکریم پدرش را از دست داد و مدتی در مهرجرد نزد مادرش ماند.^[۵]

پس از چندی به یزد رفت و با سکونت در مدرسه محمدتقی خان، معروف به مدرسه خان، ادبیات عرب را نزد عالمانی چون سیدحسین وامق و سیدیحیی بزرگ، معروف به مجتهد یزدی، فراگرفت.^[۶]

عراق

او در ۱۲۹۸ق برای ادامه تحصیل، به همراه مادرش، راهی عراق شد. نخست به کربلا رفت و حدود دو سال زیرنظر فاضل اردکانی به تحصیل پرداخت و درس‌های سطوح میانی فقه و اصول را در آنجا آموخت.^[۷] سپس برای ادامه تحصیل و استفاده از میرزامحمدحسن شیرازی، به سامرا رفت.^[۸]

دوره تحصیل حائری در سامرا از ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۲ بود که نخست دو تا سه سال درس‌های سطوح عالی فقه و اصول را نزد استادانی چون شیخ فضل اللّه نوری، میرزا ابراهیم محلاتی شیرازی و میرزامهدی شیرازی به اتمام رساند و سپس در درس‌های خارج فقه و اصول سید محمد فشارکی اصفهانی و میرزا محمدتقی شیرازی، و مدتی در مجلس درس میرزا محمد حسن شیرازی شرکت کرد.^[۹] و از میرزا حسین نوری اجازه روایت دریافت کرد.^[۱۰]

سید محمد فشارکی و عبدالکریم حائری چند ماه پس از درگذشت میرزای بزرگ (۱۳۱۲ ق) از سامرا به نجف نقل مکان کردند.^[۱۱] حائری در نجف در درس فشارکی و آخوند خراسانی^[۱۲] شرکت می‌کرد و در ماههای آخر عمر فشارکی، از او مراقبت هم می‌کرد.^[۱۳]

بازگشت به ایران

حائری پس از درگذشت فشارکی و در سال ۱۳۱۶ق به ایران بازگشت و در سلطان آباد (اراک کنونی) حوزه درس دایر کرد.^[۱۴]

سفر دوباره به عراق

شیخ عبدالکریم حائری در ۱۳۲۴ق، به علت استقلال نداشتن در اداره کردن حوزه اراک و بر هم خوردن آرامش آنجا به سبب نهضت مشروطه^[۱۵] به نجف بازگشت.^[۱۶] دوباره به حلقه درس آخوند خراسانی پیوست و در درس سید محمد کاظم طباطبائی یزدی نیز شرکت کرد؛ ولی به منظور دور ماندن از نزاع میان موافقان و مخالفان مشروطه پس از چندماه به کربلا رفت.^[۱۷]

حائری حدود ۸ سال در کربلا ماند و از آن زمان به حائری ملقب شد. او در کربلا به تدریس پرداخت و به منظور حفظ بی‌طرفی خود در صف آرایی‌های مشروطه، کتابی از آخوند خراسانی و کتابی از طباطبائی یزدی را درس می‌داد.^[۱۸]

بازگشت به ایران

در اثنای اقامت حائری در کربلا، از او برای بازگشت به اراک درخواست‌های زیادی شد. سرانجام، او در اوایل ۱۳۳۳ق/۱۲۹۳ش^[۱۹]، به اراک رفت و در مدت اقامت هشت ساله‌اش در آنجا، علاوه بر اداره حوزه، به تدریس فقه و اصولپرداخت.

عبدالکریم حائری در پاسخ به نامه میرزامحمدتقی شیرازی، پس از فوت سیدمحمدکاظم یزدی (۱۳۳۷ق/۱۲۹۸ش) که از او خواسته بود به عتبات برگردد و خود را برای مرجعیت شیعه مهیا سازد، اقامت در ایران را وظیفه خود خواند و از قرارگرفتن ایران و ایرانیان در مسیر تباهی و انحطاط فکری اظهار نگرانی کرد.^[۲۰]

تأسیس حوزه علمیه قم

حائری در ۱۳۳۷ ق به قصد زیارت مرقد امام رضا(ع) عازم مشهد شد و در مسیر خود چند روز در قم ماند و با اوضاع این شهر و حوزه علمیه آن آشنا شد.^[۲۱]

در ماه رجب ۱۳۴۰ ق بار دیگر، در پی دعوت تنی چند از عالمان قم از او و نیز برای زیارت مرقد حضرت معصومه (س)، به قم رفت و با استقبال علما و مردم قم و درخواست آنان برای اقامت او در این شهر مواجه شد. نخست تردید داشت، ولی پس از پافشاری شماری از عالمان، به ویژه محمد تقی بافقی، حائری استخاره کرد و سپس تصمیم گرفت در قم بماند؛ تصمیمی که در پی آن حوزه‌ای بزرگ در آن شهر تأسیس شد و حائری، آیت اللّه مؤسس لقب گرفت.^[۲۲]

علاوه بر سید محمد تقی خوانساری که همراه حائری به قم رفته بود، بسیاری از شاگردان او، از جمله سید احمد خوانساری، سید روح الله خمینی، سید محمد رضا گلپایگانی و محمدعلی اراکی، ^[۲۳] به قم منتقل شدند.

سید ابوالحسن اصفهانی و محمدحسین نائینی ـ که پس از تبعید شدن از عراق در ۱۳۰۲ ش، حدود هشت ماه در قم ماندند ـ نیز در تثبیت این حوزه نقش مهمی داشتند.^[۲۴]

با پرآوازه شدن حوزه علمیه قم و ورود شماری از عالمان و مدرسان و بسیاری از محصلان سایر حوزه‌ها یا محصلان جدید، تعداد طلاب از هزار تن گذشت.^[۲۵]

حائری باتوجه به آشنایی با حوزه‌های بزرگ شیعی سامرا و نجف و کربلا، و اطلاع از شیوه مدیریت و ضعف‌ها و قوّت‌های پیشینیان خود و نیز تجارب خویش در حوزه اراک، بیش از هر چیز به برنامه ریزی برای تثبیت و پیشرفت حوزه می‌اندیشید. تحول در روش‌های آموزش در حوزه، تخصصی شدن ابواب فقه، توسعه دامنه معلومات دانش پژوهان حوزه، حتی آموزش زبانهای خارجی، و به طور خلاصه تربیت محقق و مجتهد، از برنامه‌های او بود.^[۲۶]

مرجعیت

هرچند حائری هیچگاه خود را در معرض مقام مرجعیت قرار نداده و بلکه با ترک حوزه علمی عراق، از آن فاصله گرفته بود، پس از درگذشت سیدمحمدکاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی و میرزا محمد تقی شیرازی ، در فاصله سالهای ۱۳۳۷ تا ۱۳۳۹ که حائری هنوز در اراک به سر می‌برد، شماری از کسانی که در تکاپوی انتخاب مرجع تقلید بودند، به او رجوع کردند.

پس از هجرت او به قم و افزایش شهرتش، رفته رفته بر مقلدان او افزوده شد تا اینکه بسیاری از ایرانیان و برخی شیعیان سایر کشورها، از جمله عراق و لبنان، از مقلدان او شدند.^[۲۷]

شیوه تدریس

عبدالکریم حائری به روش مکتب سامرا و با الهام از میرزای شیرازی درس می‌داد. در این شیوه، پس از طرح مسئله، بدون هیچ اظهار نظری، نخست دیدگاه‌های گوناگون و دلایل هریک بیان می‌شد، سپس استاد ضمن نظرخواهی از شاگردان و تبادل نظر با آنها به جمع بندی آرا می‌پرداخت، آنگاه نظر خود را می‌گفت و در پایان اجازه می‌داد شاگردانش با او درباره این نظر بحث کنند و به نقد آن بپردازند.

همچنین حائری هر روز موضوع درس بعدی را مشخص می‌کرد تا شاگردانش پیشاپیش آن را مطالعه کنند. او بر آن بود که مباحث اصول فقه باید مختصر و کاربردی مطرح شود؛ ازاین رو، در تألیف دررالاصول به این نظر عمل کرد و نیز دوره کامل درس اصول فقه را در مدت تقریبآ چهار سال تدریس می‌کرد.^[۲۸]

استادان

شیخ عبدالکریم حائری در طول زندگی خود از محضر اساتید نامداری استفاده کرد. برخی از اساتید وی عبارتند از:

شاگردان

از حوزه درس حائری، عالمانی تربیت شدند که برخی در عصر خود به مقام مرجعیت رسیدند. از جمله شاگردان او:

اوصاف

روحیات شخصی و کارهای عام المنفعه

شیخ عبدالکریم حائری فردی خوش اخلاق، شوخ طبع، معتدل و دور از ظاهرسازی و ریاکاری بود. در مصرف وجوهات شرعی، بسیار احتیاط می‌کرد و بر زندگی‌اش زهد و ساده‌زیستی حاکم بود.^[۳۲]

وی توجهی ویژه به وضع زندگی طلبه‌ها و برطرف کردن مشکلاتشان داشت، گاهی شخصاً به حجره‌های آنان می‌رفت، از میزان توجه آنان به درس و مطالعه آگاه می‌شد و افراد پرکار و کوشا را تشویق می‌کرد.^[۳۳]

حائری به آسایش و رفاه مردم و کاستن از مشکلات گوناگون آنان توجه بسیار داشت؛ از جمله کارهای عام المنفعه او تأسیس بیمارستان سهامیه قم و تشویق به ساختن بیمارستان فاطمی قم بود.^[۳۴]

به اهل بیت(ع) بسیار علاقه‌مند بود و در جوانی در سامرا نوحه خوان این مراسم بود. برپایی سوگواری در ایام فاطمیه دوم (اول تا سوم جمادی الآخر) را در ایران مرسوم کرد. به جای مراسم تعزیه و شبیه خوانی، مجالس روضه خوانی را رواج داد و برای جلوگیری از نقل مطالب بدون منبع در مجالس اهل بیت و مناسبت‌های مذهبی کوشید.^[۳۵]

در عرصه سیاست

شواهد زیادی وجود دارد که به استناد آن‌ها می‌توان شخصیت حائری را اساسا غیرسیاسی قلمداد کرد. به نظر می‌رسد که کناره گیری شدید او از دخالت در مسائل سیاسی، به حدی که حیرت و بلکه اعتراض برخی را برانگیخت، ^[۳۶] بیش از آنکه بنا به مصلحت جویی بوده باشد از روحیه او ناشی می‌شده است.

رویه حائری پیش از ورود به قم، درباره مسائل سیاسی نامرتبط با حکومت ایران، نیز همین گونه بود. مثلا در میان عالمانی که در محرّم ۱۳۳۰، هم زمان با حضور حائری در کربلا، در اعتراض به نیروهای اشغالگر خارجی از نجف و کربلا بهکاظمین رفتند و حدود سه ماه در آنجا ماندند، نام کسانی چون میرزا محمد تقی شیرازی، شیخ الشریعه اصفهانی، نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی و آقاضیاء عراقی در منابع تاریخی ثبت شده است، ^[۳۷] ولی نشانی از حائری نیست. بنابراین می‌توان حائری را، همچون استادش فشارکی، از عالمانی دانست که نه تنها هیچگاه در مسائل سیاسی فعال نبوده، بلکه از حوادث سیاسی و جنجالی گریزان بوده‌اند.^[۳۸]

به خاطر جایگاه اجتماعی حائری در اواخر عمرش، ناچار به حضور در امور سیاسی نیز بود؛ مهم‌ترین چالش حائری در این سال‌ها نحوه تعامل و مناسباتش با رضاشاه بود. در دورانی که رضاخان سردار سپه بود روابط نسبتا خوبی با یکدیگر داشتند.^[۳۹] از زمان تثبیت سلطنت رضاشاه تا پیش از طرح مسئله کشف حجاب، مناسبات میان آن‌ها نه حسنه نه تیره بود.^[۴۰] اما از واقعه کشف حجاب (۱۳۱۴ش) تا درگذشت حائری (۱۳۱۵ش)، مناسبات میان آن دو تیره بود، در پی این ماجرا، حائری در ۱۱ تیر ۱۳۱۴ در تلگرامی به رضاشاه، اوضاع را برخلاف قوانین شرع اعلام کرد و جلوگیری از آن را خواستار شد.^[۴۱] از آن پس، مناسبات آنها به کلی قطع شد و حتی آمد و شدهای نزد حائری به شدت تحت نظر بود.^[۴۲]

البته برخی اهتمام او را به حفظ حوزه علمیه قم مهم‌ترین دلیل اجتنابش از ورود در بسیاری از رویدادهای سیاسی و رویارویی با حکومت دانسته‌اند. به نظر اینان، حائری آگاهانه و هوشمندانه به مسائل مرتبط با حکومت وارد نمی‌شد، زیرا بر این باور بود که موضع گیری در برابر رضاشاه پهلوی در آن اوضاع و احوال، نتیجه‌ای جز برچیده شدن حوزه نخواهد داشت؛ بنابراین، با دوراندیشی و درایت و بردباری، حیات حوزه و بلکه حیات دین و مذهب را در ایران استمرار بخشید.^[۴۳]

آثار

مهم‌ترین اثر وی، درر الفوائد است که دُرَرُ الاصول هم نامیده شده است. این اثر از یک سو، ریشه در مبانی اصولی فشارکی دارد. از سوی دیگر، از آرای مهم آخوند خراسانی در قلمرو اصول فقه برآمده است.

حائری، بنابر اظهار خود، در تألیف جلد اول کتاب از فشارکی و در جلد دوم آن از آخوند خراسانی استفاده کرده است.^[۴۴]

برخی از شاگردان حائری از جمله میرزامحمود آشتیانی، میرزامحمد ثقفی، محمدعلی اراکی و سیدمحمدرضا گلپایگانی، بر دررالفوائد حاشیه نوشته‌اند که برخی از آن‌ها به چاپ رسیده است.^[۴۵]

وی به سبب اشتغالات فراوان در دوره اقامتش در قم، کمتر به تألیف پرداخت. با این حال، آثار ارزشمندی از او برجای مانده است که می‌توان آن‌ها را چهار نوع دانست:

* آثار تالیفی: از وی ۵ اثر تالیفی باقی مانده است که عبارتند از: دُرَرُالفوائد، کتاب النکاح، کتاب الرضاع، کتاب المواریث و کتاب الصلوة.^[۴۶]

* حواشی بر کتابهای فقهی: مانند حاشیه بر عروة الوثقی اثر سیدمحمدکاظم یزدی و حاشیه بر اَنیسُ التجّار اثر ملامهدی نراقی.^[۴۷]

*نگاشتن تقریرات درس استادانش: از این نمونه فقط از تقریرات درس اصول فقه فشارکی یاد شده است.^[۴۸]

*تقریرات درس هایش: این تقریرات را شاگردانش تدوین کرده‌اند؛ مانند رساله الاجتهاد و التقلید، کتاب البیع و کتاب التجارة، هر سه به قلم محمدعلی اراکی و تقریرات درس‌های او، به قلم سید محمد رضا گلپایگانی و میرزامحمود آشتیانی.^[۴۹]

*رساله‌های عملیه و فتاوا: مانند ذخیرةالمعاد، مَجمع الاحکام، مَجمع المسائل، مُنتخب الرسائل، وسیلةالنجاة و مناسک حج که به صورت مستقل می‌باشند.^[۵۰]

نگارخانه

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام

سید محمدرضا گلپایگانی
زادروز	۹ ذی القعده ۱۳۱۶ ه.ق
درگذشت	۸ آذر ۱۳۷۲ه.ش
آرامگاه	قم
محل زندگی	قم
استادان	سیدمحمدحسن خوانساری، ­محمد تقی گوگدی، حاج شیخعبدالکریم حائری یزدی، آیت الله محمدحسین غروی اصفهانی، آقا ضیاء عراقی، سیدابوالحسن اصفهانی، شیخمحمدرضا اصفهانی نجفی، میرزا محمدرضا باقر گلپایگانی
شاگردان	مرتضی حائری یزدی، مرتضی مطهری، سید محمد علی قاضی طباطبایی، سید محمد حسینی بهشتی، ­سید اسدالله مدنی، محمد مفتح، علی قدوسی، علی مشکینی، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، احمد جنتی، مرتضی مقتدائی، علی پناه اشتهاردی، لطف‌اللّه صافی گلپایگانی، سید محمدعلی علوی گرگانی، ناصر مکارم شیرازی، سید کاظم نورمفیدی و...
نقش‌های برجسته	مرجع تقلید
آثار	افاضة العوائد، حاشیه بر عروة­الوثقی، ارشاد المسائل، هدایة العباد، رساله فی عدم­ تحریف ­القرآن، توضیح­ المسائل

سید محمدرضا گلپایگانی (۱۳۱۶ ه.ق ـ۱۴۱۴ ه.ق) از مراجع تقلید که پس از درگذشت آیت الله بروجردی، به مرجعیت رسید.

وی از زمره مخالفین رژیم پهلوی و از همراهان امام خمینی بود که پس از تبعید امام به عراق، بیانیه‌ها، اعلامیه‌ها، تلگراف‌ها و سخنرانی‌هایی در حمایت از امام خمینی و انقلاب اسلامی ایراد نمود.

تاسیس بیمارستان، مدارس علمیه، دارالقرآن الکریم و مجمع اسلامی لندن از فعالیت‌های عام‌المنفعه این مرجع تقلید است.

زندگی‌نامه

سید محمدرضا گلپایگانی در نهم ذیقعده­ سال ۱۳۱۶ ه.ق در روستای گوگد واقع در پنج کیلومتری شهرستان گلپایگان متولد شد. وی زمانی که دو سال و نیم بیشتر نداشت، مادرش را از دست داد و در سن نه سالگی در سوگ از دست دادن پدر نشست. آیت­ الله گلپایگانی در هجدهم آذر ۱۳۷۲ ه.ش برابر با ۲۴ جمادی الثانی ۱۴۱۴ ه.ق در شهر مقدس قم دیده از جهان فروبست و به دیار باقی شتافت.^[۱]

تحصیلات و اساتید

سید محمدرضا تحصیلات خود را از گوگد شروع آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل عازم گلپایگان و خوانسار شد. پس از خواندن دروس سطح در شهر گلپایگان، به اراک مهاجرت کرد. زمانی­ که شیخ عبدالکریم حائری و فرزندش مرتضی حائری یزدی به­ همراه سید محمد تقی خوانساری به ­قصد زیارت حضرت معصومه(س) از اراک به ­سمت قم حرکت کردند، با درخواست­‌های مردم و علماء این شهر مبنی بر ماندن در قم مواجه شدند که به­ همین جهت در قم ساکن شدند. به دنبال اقامت آیت الله حائری در شهر قم، گلپایگانی و جمعی دیگر به ­دعوت رسمی استادشان حائری به ­سوی این شهر حرکت کردند و در مدرسه فیضیه ساکن شدند و به­ تحصیل خود ادامه دادند.^[۲] البته ایشان مدت چند ماهی را در شهر نجف و در محضر اساتیدی همچون محمدحسین غروی اصفهانی حضور داشتند. اما قم به ­عنوان محل اصلی تحصیل وی بود. وی در ۲۴ سالگی به درجه­ اجتهاد در فقه رسید. آیت الله گلپایگانی از محضر اساتید فراوانی در طول تحصیل خود بهره برد. اساتید و آیات عظامی همچون:^[۳]

مقام علمی و شاگردان

بعد از مرحوم آیت ­الله شیخ عبدالکریم حائری درس خارج ایشان یکی از پررونق‌ترین درس‌­ها بود و تعداد زیادی از فضلاء و طلاب در درس ایشان شرکت می­‌کردند که برخی از آنها عبارتند از:

آیات عظام و حجج اسلام:^[۴]

آثار علمی

آثار به جای مانده از ایشان شامل کتب و تألیفاتی به جا مانده است. از جمله:

اندیشۀ سیاسی

از نظر وی در زمان غیبت امام زمان(عج) در صورت امکان باید حکومت اسلامی تشکیل شود. وی در کتاب مجمع المسائل به تلازم اعتقاد به ولایت ائمه و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی در زمان غیبت اشاره می کند و در ترسیم شکل حکومت، عنصر ولایت فقیه را بعنوان اصلی ترین نسخه نظام اسلامی معرفی می کند.^[۵] وی تاکید می کند که اختیار فقیهان عادل فراتر از چارچوب احکام شرعی اولیه و ثانویه نیست. ایشان ولایت مطلقه فقیه را نمی پذیرد^[۶]

عملکرد سیاسی

آیت الله گلپایگانی در دوران قبل از انقلاب به عنوان یکی از افراد مؤثر و تاثیرگذار در روند نهضت امام خمینی حضور داشته و در نقاط عطف تاریخی متعددی که در تاریخ معاصر ایران به ثبت رسیده است، نقش ایفا کرده است.

لایحۀ اصلاحات ارضی

رژیم شاه که تحت فشار دولت آمریکا مجبور به اجرای برنامۀ اصلاحات ارضی شده بود، برای اینکه اصلاحات غیرقانونی و نمایشی خود را مردمی، قانونی و اسلامی جلوه دهد، سخت تلاش داشت که از جایگاه علمای اسلامی در میان توده‌ها، در راه عوام فریبی بهره برداری کند و اصلاحات ارضی شاهانه را به امضای مراجع اسلام برساند. از این‌رو شاه و ارسنجانی با مخابرۀ تلگرام‌های تبریک به‌مناسبت عید سعید فطر سال ۱۳۴۱ شمسی به علمای قم و نجف، از موافقت آنان با اصلاحات ارضی سپاسگذاری کردند. رژیم بدینوسیله می‌خواست مراجع و علمای اسلام را پشتیبان شاه معرفی کند. آیت الله گلپایگانی به همراه آیات عظام دیگری همچون خوانساری، حکیم، مرعشی نجفی و... به مخالفت با آن قد علم کردند. ایشان طی تلگرافی در اعتراض به تصویب این لایحه صادر کرده بود، ضمن رد هرگونه موافقت علما با این لایحه، آنرا غیرقانونی و بی‌اثر دانسته و نسبت دادن چنین اموری را به علما، نامطلوب عنوان کرد.

لایحۀ انجمن‌های ایالتی و ولایتی

در ۱۶ مهرماه ۱۳۴۱ ه.ش لایحه‌ای تحت عنوان انجمن‌های ایالتی و ولایتی به تصویب هیات دولت رسید. به‌موجب این لایحه، واژۀ اسلام از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف می‌گردید و انتخاب‌شوندگان نیز به‌جای اینکه مراسم تحلیف را با قرآن به جای آورند، از این پس می‌توانستند با هر کتاب آسمانی آنرا انجام دهند. همچنین در این لایحه که سرآغازی در توسعۀ فرهنگ غربی بود به زنان نیز حق رای اعطا شده بود. در پی تصویب این لایحه مراجع همگی به مخالفت پرداختند و مراتب اعتراض خود را به انحاء مختلف اعلام داشتند. در این میان آیت الله گلپایگانی با انتشار اعلامیه‌ای اعتراض خود را اینگونه بیان داشت: «آیا در مملکتی که هنوز به مردها حق شرکت در انتخابات آزاد داده نشده، دادن چنین حقی به زور و ارعاب به بانوان یادآور اعصار توحش حکومت‌های فردی و توهین به جامعۀ زنان نیست.» نهایتا بر اساس موضع‌گیری استوار علما، نخست وزیر که مقاومت را بی‌اثر می‌دانست، هیات دولت لایحۀ مذکور را لغو اعلام کرد.^[۷]

انقلاب سفید

پس از پیروزی علما در جریان لایحۀ انجمن‌های ایالتی و ولایتی، شاه گمان کرد این مخالفت‌ها از آن رو بوده که علم به عنوان مقام دوم بانی آن شده، ولی اگر وی مجری اصلاحات باشد (با توجه به محبوبیت موهومی که فکر می‌کرد در میان مردم دارد)، بدون مخالفت جدی و با موفقیت همراه خواهد بود. از این رو در ۱۹ دی ۱۳۴۱ ه.ش رسما اعلام کرد که قصد دارد اصول شش‌گانه‌ای را به رفراندوم بگذارد و بعدا آنرا "انقلاب سفید" نامید. شاه که شخصا مسئولیت اجرای این برنامه را به عهده گرفته بود تاکید کرد که «اگر آسمان به زمین بیاید و زمین به آسمان برود من باید این برنامه را اجرا کنم.» علما نیز اینبار به مخالفت با برنامۀ اعلامی از سوی رژیم برخواسته که در این میان آیت الله گلپایگانی طی اعلامیه‌ای بار دیگر بر مخالفت خود با رفراندوم شاهانه تاکید فرموده و این بار آنرا از اساس غیرقانونی دانست و در محکومیت رفراندوم حکم به تحریم آن داد.

فاجعۀ مدرسۀ فیضیه

پس از برگزاری رفراندوم، امام خمینی آنرا غیرقانونی و فاقد مشروعیت اعلام کردند و در راستای مبارزه با رژیم جلساتی را به صورت هفتگی با مقامات روحانی قم برگزار می‌کرد. ایشان در آخرین نشست هفتگی در اسفند سال ۱۳۴۱ ه.ش، عید نوروز سال ۱۳۴۲ ه.ش را عزای عمومی اعلام کرد که این پیشنهاد با استقبال علما مواجه شد. به همین منظور روز دوم فروردین که مصادف با شهادت امام صادق(ع) بود، در مدرسۀ فیضیه مجلس عزاداری برگزاری شد. در این مجلس گروهی از ساواک و نیروهای رژیم با لباس‌های مبدل دهقانی وارد جمعیت شدند که پس از مختل کردن جلسۀ سخنرانی با فرستادن صلوات‌های مکرر، دعوای ساختگی را به راه‌انداخته و بلافاصله مدرسه تحت محاصرۀ نیروهای نظامی درآمد و منازعه آغاز گردید. در این جریان تعدادی از طلاب کشته و تعدادی زخمی شدند. قبل از شروع مراسم برخی از نزدیکان آیت الله گلپایگانی به ایشان عرض کرده بودند که وضعیت به نظر غیرعادی می‌رسد. لذا از ایشان درخواست کرده بودند که در مجلس شرکت نکنند. ایشان در جواب فرمودند: «ما مردم را دعوت کرده‌ایم، باید خودمان هم برویم... هرطور می‌خواهد بشود.» در اثر فاجعۀ مذکور آیت الله حکیم برای همۀ مراجع ایران پیامی ارسال داشتند مبنی بر اینکه به صورت دسته جمعی به عتبات مهاجرت کنند که علمای قم از جمله آیت الله گلپایگانی در پاسخ، ضمن تشکر از ابراز همدردی ایشان، مرقوم داشتند که رها کردن مملکت در این برهۀ زمانی به مصلحت نمی‌باشد و باعث اضطراب عمومی مسلمانان و انحلال حوزه‌های علمیه خواهد شد.^[۸]

قیام ۱۵ خرداد

رژیم شاه که پس از دستگیری امام خمینی و سرکوب قیام ۱۵ خرداد در فکر ایجاد جو رعب و وحشت در جامعه و به خصوص در میان علما بود، تصور نمی‌کرد این بار با مبارزۀ شدید علما مواجه گردد. در اینجا علما و روحانیون طراز اول در منزل آیت‌ لله گلپایگانی جمع شده و با تشکیل جلسه‌ای، به پشتیبانی علمای محبوس به پا خواسته و آیت الله با موضع گیری قاطع و کوبنده طی اعلامیه‌ای که به همین منظور صادر کرده بود، خطاب به مسئولین دولتی اینگونه اعلام داشت که «مصادر امور مطمئن باشند که اگر به بازداشت جمعی علما و مراجع هم اقدام کنند فتاوا و احکام آنان همچنان نافذ و بر هر مسلمانی واجب الاتباع است و حریم احکام شرعیه مقامی نیست که بتوان با زور و تهدید در آن نفوذ کرد... در خاتمه اعلام می‌کنم ما برای حفظ استقلال مملکت شیعه و حمایت از دین همه گونه مصیبت را استقبال می‌کنیم و به آنها که می‌گویند روحانیت نباید در سیاست دخالت کند اعلام می‌کنم دین ما اسلام و سیاست ما سیاست اسلامی است و مسلمان نباید از سیاست و نظارت در امور برکنار بماند تا چه رسد به فقها و مجتهدین که دارای مقام زعامت شیعه و نیابت عامه هستند.»

تبعید امام خمینی

پس از تبعید امام خمینی به ترکیه در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ ه.ش اهمیت نقش آیت الله گلپایگانی به‌عنوان زعیم حوزۀ علمیه قم در حیات سیاسی این حوزه بیشتر شده بود. آیت الله خامنه ای نقش ایشان را در این دوران این گونه بیان می‌دارد که «در دوران خفقان و در مقابله با حوادث سهمگین سال‌های تبعید امام خمینی مواردی پیش آمد که صدای این مرد بزرگ تنها صدای تهدیدکننده‌ای بود که از حوزۀ علمیه قم برخواست و به نهضت شور و توان بخشید.»

قیام ۱۹ دی

یکی دیگر از نقاط مهم و حساسی که نقش هدایت آیت الله گلپایگانی به خوبی روشن است قیام ۱۹ دی مردم قم می‌باشد. از آنجایی که روزنامۀ اطلاعات در ۱۷ دی ماه ۱۳۵۶ ه.ش با مقاله‌ای تحت عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» به مقام امام خمینی جسارت نمودند، مردم قم به همراه طلاب به سوی منزل آیت الله گلپایگانی به راه افتادند. ایشان در آن اجتماع، از اجتماع و وحدت مردم در قبال اهانت به مقام مرجعیت تشکر کرد و هرگونه موافقت علما را با کارها و سیاست‌های دولتی را دروغ محض دانست. ایشان در بیانیه‌ای که به مناسبت کشتار مردم قم صادر کرده بود خواستار برقراری نظام اسلامی شد.

وی به‌منظور انسجام حوزۀ علمیۀ قم و جلوگیری از تفرقه، کلاس‌های درس را که به حالت تعطیلی درآورده بودند، شروع کرد و در اولین روز افتتاح درس، خطاب به طلاب اینگونه فرمود: «شما اکنون مظلوم هستید ولی مغلوب نیستید و چقدر فرق است بین اینکه انسان مظلوم باشد تا آنکه مغلوب باشد.»

فعالیت‌های فرهنگی

آیت الله گلپایگانی علاوه بر فعالیت‌های علمی و سیاسی به صورت جدی در صحنۀ فرهنگ وارد بوده و هرگونه تهاجم فرهنگی را بدون پاسخ نمی‌گذاشتند. به طور نمونه ایشان در قضیۀ تغییر تاریخ هجری به شاهنشاهی با صدور اعلامیه‌ای شدیدالحن رسما اعتراض خود را به دولت و رژیم اعلام کردند. همچنین می‌توان از فعالیت‌های فرهنگی ایشان به مبارزه با فرقۀ ضالۀ بهائیت که رژیم پهلوی آنرا ترویج می‌داد و همچنین مقابله با هرگونه مظاهر فساد و بی‌بند و باری در جامعه و... یاد کرد. اما از نمونه‌های بارز فعالیت‌های فرهنگی وی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

تحول در نظام آموزشی حوزه

بنابر گفتار سید جواد گلپایگانی پسر آیت الله گلپایگانی تحول در نظام آموزشی حوزه و طراحی برنامه هایی برای امتحانات طلاب، احداث و تأسیس مدارس حوزه به سبک جدید، احداث و بازسازی مدارس جهت سکونت طلاب، راه اندازی مرکز معجم فقهی برای پاسخگویی به نیاز محققین، احداث مراکز خدماتی و درمانی ویژه طلاب، تاسیس مراکز اسلامی در اقصی نقاط جهان و اعزام داشتن هیئت های تبلیغی به خارج از کشور از جمله فعالیت‌های مهم آیت الله گلپایگانی است که تأثیر بسزایی در تحول در نظام آموزشی حوزه علمیه قم ایجاد کرد.^[۹]

تاسیس مجمع اسلامی لندن

مجمع اسلامی لندن در سال ۱۳۵۲ ه.ش(۱۳۹۵ ه.ق ۱۹۷۴ م) به دستور گلپایگانی تأسیس شد. در حال حاضر ۳۸ سال از عمر این نهاد می‌گذرد که طبق بررسی‌های انجام شده تا پیش از تاسیس آن هیچ مرکز رسمی از سوی شیعیان مانند حوزه علمیه قم یا حوزه مقدس نجف در اینجا وجود نداشت. البته پاکستانی‌ها در شرق لندن مرکزی داشتند که قدمت بیشتری دارد اما تا قبل از تاسیس مجمع اسلامی لندن هیچ پایگاهی که متکی به حوزه یا مراجع تقلید باشد در لندن و انگلستان وجود نداشت.

سیدمهدی گلپایگانی فرزند دوم گلپایگانی مامور تشکیل این مرکز اسلامی از سوی پدرشان شد و با آمدن به لندن، مکان این مجمع را خریداری و آن را تاسیس کردند که به دو جهت خیلی زود در لندن جایگاه پیدا کرد؛ یکی به دلیل تاسیس آن از سوی مراجع بزرگ شیعه (این مجمع زمان آقای گلپایگانی و پس از آن محبوبیت خاصی بین مراجع و حوزه‌ها و متدینین داشت) و دلیل دوم متکی بودن این مرکز به یک نهاد مقدس مانند حوزه علمیه بود لذا این نوع تاسیس برای شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت(ع) اطمینان خاصی را ایجاد کرد و مرکز دیگری وجود نداشت تا شیعیان بتوانند اجتماعات خود را برگزار کنند.^[۱۰]

دیگر فعالیت‌ها

او فعالیت‌های فرهنگی دیگری نیز داشت که از آن جمله می توان به تاسیس این مراکز اشاره کرد:

• مراکز درمانی و بهداشتی از جمله بیمارستان آیت الله گلپایگانی در شهر قم و شهر گوگد (یکی از مناطق شهرستان گلپایگان).
• خانه عالم در نقاط مختلف.
• دارالقرآن الکریم
• مدرسه و کتابخانه آیت الله گلپایگانی.
• مرکز معجم المسائل الفقهیة.
• بیمارستان زنان و زایشگاه حضرت ولی عصر عج.
• دارالایتام.
• مؤ سسه خیریه حضرت ولی عصر عج.
• چندین مدرسه علمیه.^[۱۱]

درگذشت

آیت­ الله گلپایگانی روز پنجشنبه هجدهم آذر ۱۳۷۲ ه.ش برابر با ۲۴ جمادی الثانی ۱۴۱۴ ه.ق در شهر قم درگذشت. از سوی دولت هفت روز عزای عمومی و یک روز تعطیل اعلام گردید و مجالس بزرگداشت وی در ایران و گوشه و کنار جهان برپا شد. پیکر او روز جمعه ابتدا در شهر تهران با حضور آیت الله خامنه ای و مردم تشییع شد و سپس روز شنبه در قم تشییع و نماز به امامت آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی (داماد ایشان) بر وی خوانده شد و در مسجد بالاسرحرم حضرت معصومه در کنار دیگر مراجع تقلید به خاک سپرده شد.

پانویس

منابع

• استادی، یادنامه حضرت آیةاللّه العظمی اراکی، اراک، ۱۳۷۵ش.
• سایت شخصیت نگار.
• پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
• سایت جماران.
• هاشمیان فر سید حسن، گونه شناسی رفتار سیاسی مراجع تقلید شیعه، تهران ۱۳۹۰.

پیوند به بیرون

• مجموعه عکس‌های آیت الله گلپایگانی
• زندگینامه آیت الله العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی

سید محمد حسینی شیرازی
زادروز	۱۳۰۷-۱۳۸۰ شمسی.
درگذشت	۲۷ آذر ۱۳۸۰ شمسی.
آرامگاه	ایران، قم
محل زندگی	قم
استادان	سید مهدی شیرازی، سید محمد هادی میلانی، محمد رضا اصفهانی، جعفر رشتی.
نقش‌های برجسته	مرجع تقلید
آثار	توضیح المسائل،  دائرةالمعارف فقهی یکصدو پنجاه،  ایصال الطالب الی المکاسب۱۶ جلد.  دنیا بازیچه یهود

سید محمد حسینی شیرازی (۱۳۰۷-۱۳۸۰ه.ش)، مرجع تقلید شیعه، مدرس حوزه علمیه قم، و از خاندان مشهور شیرازی است. پدرش سید مهدی شیرازی زعامت حوزه کربلا را بر عهده داشت. سید صادق شیرازی و سید تقی مدرسی دو مرجع تقلید کنونی به ترتیب برادر و خواهر‌زاده اویند. آیت الله خویی مرجعیت سید محمد شیرازی را ثابت شده نمی‌دانست.

تألیف کتابهای فراوان و تأسیس مراکز اسلامی در کشور‌های مختلف از فعالیت‌های او بود. سید محمد شیرازی معتقد به نظریه حکومت شورایی فقها بود. وی در سال ۱۳۸۰ در قم درگذشت و در حرم حضرت معصومه(س) دفن شد.

زندگی نامه و تحصیلات

سید محمد شیرازی در سال ۱۳۰۷ در نجف متولد شد. پدرش سید مهدی شیرازی زعامت حوزه علمیه کربلا را برعهده داشت. جد او میرزای شیرازی است که جنبش تنباکو را رهبری کرد. دایی او محمد تقی شیرازی از مراجع تقلید بود که انقلاب ۱۹۲۰ میلادی انقلاب عراق بر ضد انگلیسی‌ها را رهبری کرد. سید عبدالهادی شیرازی از مراجع تقلید پسر عموی پدر اوست. سید حسن شیرازی برادر اوست که در سال ۱۳۵۹ در جنوب لبنان شهید شد.^[۱]

او در ۹ سالگی با پدرش سید مهدی شیرازی به کربلا هجرت کرد و در آنجا دروس مقدماتی و عالیه حوزه را گذراند. سید محمد شیرازی در سال ۱۳۳۹ زعامت حوزه کربلا را به مدت ده سال به عهده گرفت.^[۲] وی در ۴۴ سالگی بر اثر فشارهای حکومت وقت عراق، به کویت رفت و در سال ۱۳۵۸، در ۵۲ سالگی به شهر قم مهاجرت کرد و تا پایان عمر در قم مشغول تدریس علوم دینی بود.^[۳]

اساتید

برخی از اساتید سید محمد شیرازی عبارتند از:^[۴]

تدریس

سید محمد شیرازی نخست به تدریس دروس سطح پرداخت. وی در ۱۸ سالگی به تدریس کتاب کفایةالأصول مشغول شد؛ در سن ۲۵ سالگی اولین کتاب فقهی استدلالی خود را تألیف کرد و در ۳۰سالگی تدریس خارج فقه را شروع کرد و تا پایان عمر خود تدریس درس خارج را ادامه داد.^[۵]

آثار

برای وی آثار زیادی را شمرده‌اند. تعدادی از این کتاب‌ها به این ترتیب است:^[۶]

مرجعیت

بنابر آنچه در پایگاه اطلاع رسانی وی آمده است، عبدالحسین امینی، و آقا بزرگ تهرانی به مقام علمی وی اشاره داشته‌اند و وی از پدرش، سید میرزا مهدی شیرازی، سید علی بهبهانی، سید محمد فاطمی ابهری، سید عبدالله شبستری،اختر عباس نجفی، روشن علی نجفی، حسین برقی، جعفر رشتی، محمد کلباسی، محمد هجری، محمد علی خلیق شیرازی، سید محمود موسوی اصفهانی و محمود دانش، اجازه اجتهاد داشته است.^[۷]

در استفتایی که از فقهای نجف یعنی سید ابوالقاسم خویی، سید محمود شاهرودی و سید مرتضی آل یاسین درباره مرجعیت سید محمد شیرازی صورت گرفت، در پاسخ نوشتند که برای آن‌ها ثابت نشده سید محمد شیرازی مجتهد است.^[۸]

فعالیت‌های فرهنگی و مؤسسات

سید محمد شیرازی ده‌ها مسجد، حسینیه، مدرسه، کتابخانه، انتشارات، صندوق قرض الحسنه و درمانگاه تأسیس کرد. نمایندگان، مقلدین و دوستان او مؤسسات زیادی در مناطق مختلف جهان از جمله در مصر، سودان، بریتانیا، کانادا،آمریکا، هند، پاکستان، استرالیا و کشورهای حوزه خلیج فارس، ایران و عراق بوجود آوردند. سید محمد شیرازی ده‌ها مدرسه دینی در ایران، عراق، کویت و سوریه ایجاد کرد و حوزه‌های مختلف علمیه را تحت پوشش و حمایت خود قرار داد.

بنا به گفته سایت وی، با تشویق و ارشادات او، بالغ بر سه هزار نفر به تحصیل علوم دینیه روی آوردند، و بیش از دو هزار و پانصد نفر از طلاب علوم دینی به دست وی ملبس شدند.^[۹]

استقبال از امام خمینی در کربلا

عصر روز جمعه ۱۶ /۷ /۴۴ امام خمینی همراه فرزندش سید مصطفی و شماری از علما و روحانیان عازم کربلا شد. در سی کیلومتری شهر کربلا در روستای «مسیب» نزدیک پانصد نفر از علما و محصلان علوم اسلامی کربلا و نجف و شماری از مردم به استقبال او آمدند. در ساعت ۵ بعد از ظهر روز مزبور سید روح الله خمینی در برابر صحن امام حسین(ع) از ماشین پیاده شد و به اتفاق شماری از مستقبلین به حرم رفت. پس از زیارت، نماز مغرب و عشا را بنا به درخواست سید محمد شیرازی به جای او در صحن مطهر برگزار کرد و انبوهی از روحانیان و مردم به او اقتدا کردند. پس از پایان نماز، سید محمد شیرازی از طرف اهالی کربلا از سید روح الله خمینی خواست که اقلاً برای یک هفته در کربلا توقف نماید. این درخواست از طرف او پذیرفته شد و مدت یک هفته که در کربلا توقف داشت نماز را به جای سید محمد شیرازی با جماعت برگزار می‌کرد.^[۱۰]

مسافرت به ایران

سید محمد شیرازی به علت فشار دولت عراق ابتدا به کویت رفت.^[۱۱] در کویت نیز فعالیت‌های دینی او ادامه داشت تا اینکه دولت وقت عراق از طریق دولت کویت فشارهایی را بر وی وارد کرد و مجبور شد به ایران مهاجرت کند و در سال ۱۳۵۸ وارد ایران و در قم ساکن شد.^[۱۲]

دیدگاه‌ها و مواضع

شورایی بودن نظام سیاسی اسلام

سید محمد شیرازی معتقد بود که ساختار سیاسی یک نظام اسلامی لزوماً باید بر اساس شورا بنیاد نهاده شود؛ چون این نوع نظام برای مسلمانان سودمندتر است و اصولا اتخاذ چنین مکانیسمی به خودی خود باعث ایجاد نوعی خود کنترلی در رهبر می‌شود و مانع خودکامگی‌های احتمالی او می‌گردد. چون اگر رهبر بداند که تحت نظارت و مراقبت دائمی است نهایت تلاش را برای کاهش ضریب اشتباهات خود و مستشارانش به کار خواهد بست. به خلاف آنکه اگر بداند حکومت او دائمی است و به هیچ مرجع و مقامی نیز پاسخگو نمی‌باشد رفته رفته راه استبداد و خودکامگی را در پیش می‌گیرد و خود و جامعه را به تباهی می‌کشاند.^[۱۳]

از نظر سید محمد شیرازی خودکامگی پیشه کردن حرام است و این حرمت، به میزان فزونی یافتن امت، بیشتر و بیشتر می‌شود. زیرا معنی خودکامگی و استبداد، در انحصار قرار دادن حقوق دیگران اعم از حقوق مالی و یا جسمانی ایشان است. بنابراین چنانچه بر کشوری صد میلیونی چیره شود، مرتکب صد میلیون حرام شده است.^[۱۴]

آزادی رسانه‌های خصوصی

وی معتقد بود دولت‌های اسلامی نباید تشکیلات رسانه‌های گروهی و ارتباط جمعی را فقط در انحصار خود قرار دهند؛ بلکه لازم است که داوطلبان تأسیس ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی تشویق شوند و حتی از نظر مادی و معنوی به آن‌ها کمک شود تا در چارچوب احکام اسلامی آزادانه به این کار مبادرت ورزند، که با ایجاد رقابت میان افراد و شرکت‌ها می‌توان برنامه‌های پخش شده از سوی ایستگاه‌های رادیو و تلویزیونی را تنوع بخشید تا بینندگان را در حد زیادی از تماشای فیلم‌هایی که از طریق ماهواره پخش می‌شود منصرف نموده، توجه آنان را به سوی ایستگاه‌هایی که توسط شرکت‌های خصوصی اداره می‌شوند معطوف سازد.^[۱۵]

درگذشت

سید محمد شیرازی در ۲۷ آذر ۱۳۸۰ در قم درگذشت و در حرم حضرت معصومه(ص) به خاک سپرده شد. آیت الله خامنه ای، در پیامی از مجاهدت‌های او تقدیر کرد.^[۱۶]

پانویس

منابع

• حسینی ابوالجواد، نگاهی گذرا بر شخصیت مرجع فقید حضرت آیت الله العظمی سید محمد شیرازی. نشر جلال الدین، قم ۱۳۸۱.
• پایگاه اطلاع رسانی آیت الله سید محمد حسینی شیرازی.
• پرتال پژوهشی و اطلاع رسانی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره.
• پایگاه اطلاع رسانی آیت الله خامنه‌ای.
• پایگاه خبری بولتن نیوز.
• پایگاه اطلاع رسانی فتن.

سید محمد تقی خوانساری
زادروز	۱۲۶۷ش (۱۳۰۵ق) - خوانسار
درگذشت	۱۳۳۱ش (۱۳۷۱ق)
آرامگاه	قم، حرم حضرت معصومه
محل زندگی	خوانسار، نجف و قم
تحصیلات	اجتهاد
استادان	محمد کاظم خراسانی، سید محمد کاظم طباطبایی محمد حسین نائینی، و آقا ضیاء عراقی
شاگردان	امام خمینی، سید محمد محقق یزدی مرتضی حائری، شیخ موسی زنجانی
شناخته‌شده برای	اقامه نماز باران در قم
نقش‌های برجسته	از مراجع تقلید، مبارزه با استعمار انگلیس
آثار	حاشیه بر عروة الوثقی، مختصر الاحکام و آثار دیگر

محمدتقی خوانساری (۱۳۰۵-۱۳۷۱ق) فقیه و مرجع تقلید شیعی قرن چهاردهم هجری بود. در ۱۳۳۲ق با شروع جنگ جهانی اول و درگیر شدن حکومت عثمانی با دولت انگلیس و اشغال شدن بعضی از مناطق جنوبی عراق، خوانساری با تعدادی از طلبه‌ها و علمای نجف به مقابله با اشغالگران برخاستند. او در این جنگ مجروح و به مدت چهار سال به هندوچین تبعید شد. خوانساری به اراک و سپس به قم رفت.

بعد از درگذشت شیخ عبدالکریم حائری و قبل از ورود آیت الله بروجردی از مراجع تقلید بود. او در برابر اقدامات رژیم محمدرضا پهلوی موضع‌گیری می‌کرد. یکی از حوادث معروف زندگی خوانساری، اقامه نماز باران توسط وی در منطقه خاکفرج قم است که پس از سه روز خواندن نماز، باران زیادی از آسمان بارید.

سید محمد تقی خوانساری داماد آیت الله اراکی بوده است.^{[نیازمند منبع]}

ولادت و نسب

محمد تقی خوانساری در ۱۳۰۵ق (۱۲۶۷ش) در خانواده‌ای که به علم، فضل و ادب مشهور بود در خوانسار به دنیا آمد. پدر او سید اسدالله موسوی خوانساری از تبار ابوالقاسم جعفر بن حسین خوانساری بود که در منابع نسب او را به امام هفتم موسی کاظم علیه السلام رسانده‌اند.^[۱]

فرزندان

از فرزندان خوانساری دو تن یعنی سید محمد باقر و سید محمد علی عالم دینی بودند.^[۲]

تحصیلات

محمدتقی، تحصیل مقدمات علوم دینی را در خوانسار به پایان برد و در ۱۳۲۲برای ادامه تحصیل به عراق رفت. او نزد محمد کاظم خراسانی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، شیخ الشریعه اصفهانی، محمد حسین نائینی، و آقا ضیاء عراقی، فقه و اصول آموخت و از عراقی اجازه اجتهاد نیز دریافت کرد. همچنین در حکمت و فلسفه اسلامی از درس شیخ علی قوچانی استفاده کرد.^[۳]

جنگ با انگلستان

در ۱۳۳۲ق با شروع جنگ جهانی اول و درگیر شدن حکومت عثمانی با دولت انگلیس و اشغال شدن بعضی از مناطق جنوبی عراق، شماری از طلاب و علمای نجف از جمله خوانساری به مقابله با اشغالگران برخاستند. او در جبهه جنگ مجروح و پس از غلبه نیروهای انگلستان بر مجاهدان عراقی اسیر شد و به مدت چهار سال به منطقه هندوچین ـ که بخشی از آن مستعمره انگلیس بود ـ تبعید شد.^[۴]

مراجع سه‌گانه قم

خوانساری سپس به زادگاهش بازگشت و به دعوت شیخ عبدالکریم حائری یزدی راهی اراک شد و در حوزه علمی آنجا به تدریس پرداخت. در ۱۳۴۰ق. همراه با حائری یزدی برای تشکیل و توسعه حوزه علمیه به قم رفت و ضمن تدریس دروس فقه و اصول، در درس حائری یزدی نیز حضور یافت.

پس از وفات حائری گروهی از علما و مردم مرجعیت او را پذیرفتند و او همراه با سید محمد حجت کوه کمره ای و سید صدرالدین صدر تا هنگام ورود حاج آقا حسین بروجردی به قم، مسئولیت رسیدگی به وضع طلاب و سرپرستی حوزه علمیه قم را برعهده داشت.^[۵] خوانساری در تثبیت مرجعیت حاج آقا حسین بروجردی و اقامت او در قم نقش جدی داشت.^[۶]

شاگردان

خوانساری چه در دوره سطح و چه در درس خارج شاگردان متعددی داشت از جمله؛ امام خمینی، سید محمد محقق یزدی، مشهور به داماد، مرتضی حائری، شیخ موسی زنجانی و ابراهیم خوئی.^[۷]

آثار

آثار خوانساری عبارتند از:

• حاشیه بر عروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی که نتیجه مباحثات او با محمدعلی اراکی بوده و همراه با حواشی علمای دیگر در سال ۱۳۷۱ در قم چاپ سنگی و بعدها به نام اراکی نیز چاپ شده است.
• رساله علمیه با عنوان منتخب الاحکام اثر فتوایی ذخیرة العباد که مبسوط تر از منتخب است.
• حاشیه بر مناسک الحج شیخ انصاری
• مختصر الاحکام
• رساله تقویم الصلاة.^[۸]
• تقریرات محمدعلی اراکی از درس او با عنوان رسالة فی الدماء الثلاثه و احکام الاموات و التیمم در ۱۴۱۵ در قم همراه با کتاب الطهارة اراکی چاپ شده است.

فعالیتهای سیاسی-اجتماعی

 

عیادت آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی از آیت الله سید محمدتقی خوانساری در بیمارستان فیروزآبادی تهران

خوانساری در امور سیاسی نیز فعال بود برخی از مهمترین فعالیت‌های سیاسی‌اش عبارت بودند از: حمایت از فدائیان اسلام، حمایت از جنبش ملی شدن صنعت نفت، فتوا بهوجوب مشارکت در هفدهمین انتخابات مجلس شورای ملی ایران، معارضه با کشف حجاب زنان و حمایت از فلسطینیان در پی اشغال سرزمینشان در سال ۱۳۲۷ـ۱۳۲۶ش.^[۹]

نماز باران

در سال ۱۳۲۳ش که بخش‌های مرکز ایران در اشغال متفقین بود، مردم با خشکسالی و قحطی بی‌سابقه‌ای مواجه شدند؛ از این رو مردم قم در شهریور آن سال از خوانساری خواستند که به برگزاری نماز استسقاء اقدام کند، او همراه با ۲۰۰۰۰ نفر راهی بیابان شد و سه روز پیاپی نماز را به جا آورد در سومین روز باران تندی بارید و حتی لشکریان خارجی مقیم منطقه را شگفت‌زده کرد به طوری که خبر آن در مطبوعات آن زمان انعکاس گسترده‌ای یافت. چند تن از شاعران معاصر او در اشعاری که پس از درگذشت وی در مدحش سروده‌اند به این واقعه اشاره کرده‌اند.^[۱۰]

نماز جمعه

سید موسی شبیری زنجانی از پدرش نقل کرده است که: هنگامی که نظر آقای خوانساری، وجوب نماز جمعه می شود (به صورت فتوا یا احتیاط)، چون در قم نماز جمعه خوانده نمی‌شد، به من [یعنی سید احمد حسینی زنجانی، پدر سید موسی] پیشنهاد کرد که شما امامت جمعه کنید و ما هم شرکت می کنیم. طبق این نقل، هنگامی که سید احمد زنجانی می بیند جمعیت زیادی شرکت کرده اند، به اصرار از آقای خوانساری می خواهد که خودش امامت کند و وی نیز می پذیرد. پس از آن، هر وقت آقای خوانساری در قم نبود، آقای اراکی نماز جمعه را برگزار می کرد و هنگامی که هیچ یک از این دو نبودند سید احمد نماز جمعه را برگزار می کرده است.^[۱۱]

وفات

محمد تقی خوانساری در هفتم ديحجه ۱۳۷۱ق (۱۳۳۱ش) در سفری که به همدان داشت بر اثر بیماری گوارشی و قلبی درگذشت و در مسجد بالاسر در حرم حضرت معصومه در کنار قبر استادش حائری یزدی، به خاک سپرده شد.^[۱۲]

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• زندگی سید محمد تقی خوانساری در پایگاه اطلاع رسانی حوزه
• آیت الله سید محمدتقی خوانساری

سید صدرالدین صدر
زادروز	۱۲۹۹ هجری قمری - کاظمین
درگذشت	۱۳۷۳ هجری قمری
آرامگاه	در حرم حضرت معصومه (س)
محل زندگی	کاظمین،سامرا،نجف اشرف،مشهد،قم
استادان	محمد حسین نایینی، شیخ حسن کربلایی و آقاضیاءالدین عراقی، پدرش سید اسماعیل صدر، آخوند خراسانی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی و میرزا فتح الله شریعت اصفهانی
شاگردان	سید محمدباقر سلطانی، سید موسی شبیری زنجانی،سید مهدی غضنفری خوانساری، میرزا علی مشکینی، شهید محمد صدوقی، سید موسی صدر، سید رضا صدر،سید حسن مدرسی یزدی
نقش‌های برجسته	مرجع تقلید
آثار	المهدی، الحقوق، مختصر تاریخ اسلام، حاشیه بر عروه الوثقی، حاشیه بر وسیله النجاه، رساله‌ای در اثبات عدم تحریف قرآن، رساله در ردشبهات وهابیان، لواء محمد (۱۲ جلد)، مدینه العلم (۶ جلد)، دیوان اشعار
خویشاوندان	سید موسی صدر، سید رضا صدر، سید محمد باقر صدر،بنت‌الهدی صدر

سید صدرالدین صدر (۱۲۹۹ - ۱۳۷۳ق) از مراجع تقلید شیعه و متخصص در اصول، رجال، شعر و تفسیر.

او وصی شیخ عبدالکریم حائری یزدی، موسس حوزه علمیه قم، بود و پس از وفات استاد، به همراه سید محمد تقی خوانساری و سید محمد حجت، سرپرستی حوزه علمیه قم را بر عهده داشت و در حفظ و توسعه حوزه کوشید. وی پدر امام موسی صدر و سید رضا صدر است.

نسب و تحصیلات

نام او محمد علی، کنیه‌اش ابوالرضا و لقبش صدرالدین بود. با این حال به نام لقبش شهرت یافت و خود نیز همه جا خویش را «‌صدرالدین‌» می‌خواند. در کاظمین به دنیا آمد. نام پدرش آیت الله سید اسماعیل صدر و مادرش بانو صفیه، دختر آیت الله سید هادی صدر بود. دوران کودکی و نوجوانی را کنار پدر و خانواده در سامرا سپری کرد. ریاضیات، ادبیات، منطق و اغلب دروس سطح فقه و اصول را در همانجا نزد اساتید برادر بزرگترش، سید مهدی، فرا گرفت. هنگامی که پدرش سیداسماعیل صدر در سال ۱۳۱۴ هجری قمری به کربلا هجرت کرد، او نیز به این شهر رفت و به بهره‌گیری از پدر و دیگر استادان کربلا پرداخت. سپس به سفارش پدرش، برای تکمیل تحصیلات، رهسپار نجف شد و دروس دوره سطح و خارج را آنجا آموخت.^[۱]

اساتید

• محمد حسین نائینی
• شیخ حسن کربلایی
• آقاضیاءالدین عراقی
• سید اسماعیل صدر
• ملا محمدکاظم خراسانی
• سید محمدکاظم طباطبایی یزدی
• میرزا فتح الله شریعت اصفهانی

شاگردان

آیت الله صدر یکی از مدرسان برجسته حوزه بود و شاگردان بسیار تربیت کرد. نام برخی از شاگردان وی چنین است:

عزیمت به مشهد

صدر در سال ۱۳۳۹ه.ق رهسپار ایران شد و حدود شش سال در مشهد به تدریس پرداخت. در این مدت، علاوه بر تدریس، به موعظه و ارشاد مردم نیز همت گماشت. آن ایام با خشکسالی مصادف بود و او توانست، با اقدامات پیگیر و گردآوری اعانه بسیاری از مستمندان را از خطر مرگ نجات بخشد. او پس از مدتی به نجف رفت و در درس محمد حسین نائینی شرکت کرد. سپس به ایران بازگشت و در قم به تدریس و وعظ پرداخت. در یکی از سال‌ها، هنگامی که برایزیارت به مشهد رفته بود، در آن شهر اقامت گزید و به تدریس و اقامه نماز جماعت در مسجد گوهرشاد پرداخت.

عزیمت به قم

در آن زمان، موسس حوزه علمیه قم شیخ عبدالکریم حائری یزدی دوران کهنسالی را می‌گذراند و نگران آینده حوزه تازه تاسیس بود. او به منظور تقویت حوزه علمیه قم و تامین آینده آن، گروهی را به مشهد مقدس فرستاد تا از صدر برای اقامت در قم دعوت کنند. وی دعوت موسس حوزه علمیه قم را پذیرفت و به قم آمد.

صدرالدین صدر مورد توجه آیت الله حائری بود، علاوه بر تدریس سطوح عالی، از مشاوران وی شمرده می‌شد و در امور حوزه نیز به او کمک می‌کرد. آیت الله حائری صدر را وصی خود قرار داد و به پیشنهاد صدر، سید محمد حجت نیز به وصایت وی برگزیده شد.^[۳]

مرجعیت

پس از وفات موسس حوزه علمیه قم، مرجعیت و زعامت حوزه به آیات عظام حجت، خوانساری و صدر رسید و این سه معروف به مراجع ثلاث شدند.هنگامی که آیت الله سید حسین بروجردی برای معالجه به تهران آمد، صدر،از وی خواست به قم بیاید. پس از ورود او جایگاه نماز جماعت خود در حرم حضرت معصومه را به آیت الله بروجردی واگذار کرد؛ از ریاست حوزه فاصله گرفت و به پشتیبانی گسترده از آیت الله بروجردی بسنده کرد. او در تبیین فلسفه این کار، این آیه قرآن را ذکر می‌کرد: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا ۚ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ﴿٨٣﴾ (ترجمه: آن سراى آخرت را براى كسانى قرار مى‌دهيم كه در زمين خواستار برترى و فساد نيستند، و فرجام [خوش‌] از آنِ پرهيزگاران است.)^{[ قصص–۸۳] [۴]}

فرزندان

 

از راست: امام موسی صدر، برادرش سید رضا صدر و پدرش آیت الله صدرالدین صدر

اولین همسر آیت الله صدر، دخترخاله‌اش بود که در جوانی در عراق درگذشت. وی پس از بازگشت به ایران، در حوالی سال ۱۳۳۹ هجری قمری در مشهد با بی‌بی صفیه قمی دختر سید حسین طباطبایی قمی (از مراجع تقلید) ازدواج کرد و صاحب هشت فرزند (سه پسر و هفت دختر) شد:

• سید رضا صدر، که از مدرسان حوزهٔ علمیهٔ قم بود.
• سید موسی صدر
• سیدعلی صدر
• صدیقه صدر، همسر سید محمدباقر سلطانی طباطبایی. صاحب چهار فرزند شد: ۱) صادق طباطبایی، ۲) فاطمه طباطبایی، که با سید احمد خمینی ازدواج کرد ۳) مرتضی طباطبایی ۴) عبدالحسین طباطبایی
• طاهره صدر، همسر شهید سید مهدی صدر عاملی
• بتول صدر، همسر هادی عبادی
• زهرا خانم، همسر حاج مصطفی فیروزان
• منصوره صدر، همسر علی اکبر صادقی و مادر زهره صادقی (همسر سید محمد خاتمی)
• فاطمه صدر، همسر سید محمد باقر صدر
• رباب صدر^[۵]

آثار علمی

آیت الله صدر آثار زیر را از خود به یادگار گذاشت:

وفات

سید صدرالدین صدر در تاریخ ۱۹ ربیع الاول ۱۳۷۳ درگذشت. آیت الله بروجردی بر پیکر وی نماز گذارد و او را در کنار قبر شیخ عبدالکریم حائری، در حرم فاطمه معصومه به خاک سپردند.^[۶]

پانویس

منابع

• امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
• شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
• مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران، نشر خیام، ۱۳۶۹ش.
• هزار، علیرضا، دانشوران قم، قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۴ش.

'

شناسنامه
زادروز	۱۳۱۰ق/۱۲۷۱ش
زادگاه	کوه کمر،آذربایجان شرقی
تاریخ درگذشت	۳ جمادی الاولی ۱۳۷۲ق/۱۳۳۱ش
آرامگاه	قم، مدرسه حجتیه
فرزندان	محسن، حسن
اطلاعات علمی و مذهبی
استادان	سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی، سید ابوالحسن اصفهانی میرزا محمدحسین نائینی ، ضیاءالدین عراقی
شاگردان	سید محمد محقق داماد، میرزا هاشم آملی سید محمد علی قاضی طباطبایی، مرتضی حائری یزدی سید محمد حسین طباطبائی، لطف‌اللّه صافی گلپایگانی
کتاب‌ها	مستدرک المستدرک، جامعُ الاحادیث و الاصول لوامع الانوار الغرویه فی مرسلات الآثار النبویه تنقیحُ المطالب المُبهمه فی عمل الصُّور المجسمه
این جعبه:  نمایش بحث ویرایش

سید محمد حُجَّت کوه‌کمَری، (درگذشت ۱۳۷۲ ق. / ۱۳۳۱ش.) فقیه، اصولی، محدث، رجالی، مجتهد و مرجع تقلید شیعی است. وی نزداساتید مشهور فقه و اصول همانندسید ابوالحسن اصفهانی، عبدالکریم حائری، میرزا محمدحسین نائینی و ضیاءالدین عراقی،سید محمد کاظم طباطبائی یزدی شاگردی کرد. پس از درگذشت آیت الله حائریاز مراجع ثلاث شد و به اداره حوزه علمیه قم پرداخت. مدرسه حجتیه در شهر قم از آثار به جای مانده از دوران مرجعیت او می‌باشد که در آن زمان بی نظیر بوده است.

ولادت

حُجَّت کوه‌کمَری ، سیدمحمد، فقیه و مرجع تقلید امامی قرن چهاردهم. وی در ۱۳۱۰ق/۱۲۷۱ش در تبریز در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. خانواده‌اش از سادات کوه‌کمر، محلی از توابع اَهَر در منطقه آذربایجان شرقی، بودند. نسب او به علی‌اصغر، فرزند امام سجاد علیه السلام، می‌رسد. ^[۱] [۲]

خاندان

پدر

پدرش، سیدعلی کوه‌کمری تبریزی، فرزند علینقی، از عالمان و فقهای دوره خود بود. سیدعلی در تبریز به دنیا آمد. دروس عالی فقه و اصول را در نجف نزد میرزا حبیب‌اللّه رشتی، فاضل ایروانی و فاضل شربیانی آموخت و نزد فاضل شربیانی بسیار محترم بود. ^{[۳] [۴] [۵]} او از فاضل شربیانی، زین العابدین مازندرانی، سید محمد بحرالعلوم و محمدحسن مامقانی اجازه روایت داشت و فرزندش محمد و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از او اجازه روایت داشتند.^[۶] [۷] وی پس از تکمیل تحصیلات به تبریز بازگشت و به رسیدگی به امور دینی مردم پرداخت. سیدعلی در ۱۳۱۹ش در تبریز درگذشت. پیکرش را به قم منتقل کردند و در صحن حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپردند.^[۸] [۹] حاشیه بر فرائد الاصول و مکاسب شیخ انصاری از آثار اوست. ^[۱۰]

عمو

عموی سیدعلی، سیدحسین کوه‌کمری (مشهور به تُرک، درگذشته ۱۲۹۹ق)، نیز از عالمان مشهور و از شاگردان محمدحسن نجفی و شیخ مرتضی انصاری بود و و شاگردان بسیاری داشت.^[۱۱]

فرزندان

دو تن از فرزندان سیدمحمد حجت کوه‌کمری از عالمان دینی بودند. سیدمحسن حجت در ۱۳۳۷ یا ۱۳۳۸ /۱۲۹۷ یا ۱۲۹۸ش در نجف به دنیا آمد. وی همراه پدرش به تبریز و سپس به قم رفت. پس از تحصیل فقه و اصول نزد پدر خود، در ۱۳۲۵ش به نجف رفت و در دروس فقه، اصول و هیئت سید عبدالهادی شیرازی، محمدکاظم شیرازی، محمدطاهر اردبیلی. سیدمحسن حکیم و سیدابوالقاسم خویی شرکت کرد و خود حلقه درس تشکیل داد. ^{[۱۲] [۱۳] [۱۴]} سیدمحسن حجت در حدود ۱۳۷۳/ ۱۳۳۳ش به قم بازگشت و به تدریس علوم دینی و اقامه جماعت در مسجد مدرسه حجّتیه پرداخت. وی در ۱۳۵۶ش در قم وفات کرد و در مدرسه حجّتیه، در کنار پدرش، به خاک سپرده شد. ^{[۱۵] [۱۶]} وی آثاری در فقه و اصول و تفسیر نگاشته است. ^[۱۷]

سیدحسن، فرزند دیگر حجت، در ۱۳۰۱ش در نجف به دنیا آمد. در ۱۳۰۹ش همراه پدرش به قم رفت.^{[۱۸] [۱۹]} علوم دینی را نزد برخی استادان حوزه قم و سپس پدرش و حاج آقاحسین بروجردی فراگرفت. ^{[۲۰] [۲۱]} وی از حدود ۱۳۳۰ش / ۱۳۷۰ق در شهر ری و سپس در تهران سکونت گزید و به تدریس مشغعول شد، و پس از وفات پدرش به قم رفت و در مدرسه حجّتیه به تدریس کرد و چندین کتاب فقهی نگاشت و در ۱۳۶۸ش درگذشت. ^{[۲۲][۲۳] [۲۴]}

زندگی علمی

اساتید

سیدمحمد حجت ادبیات، ریاضیات، طب قدیم و برخی علوم جدید را در تبریز آموخت. بیشتر دروس مقدماتی فقه و اصول و کتاب ریاض‌المسائل سیدعلی طباطبایی را نیز در همانجا نزد پدرش فراگرفت و خود به تدریس شرح لمعهشهیدثانی پرداخت. ^{[۲۵] [۲۶]}

کوه کمری در ۱۳۳۰ق/۱۲۹۱ش برای ادامه تحصیل به نجف رفت. در نجف، فقه و اصول و حدیث و رجال را نزد شیخ الشریعه اصفهانی، سید ابوالحسن اصفهانی، سید محمد فیروزآبادی، عبدالکریم حائری، میرزا محمدحسین نائینی وضیاءالدین عراقی^[۲۷] سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، سید ابوتراب خوانساری، محمدحسین نائینی، آقا ضیاء عراقی، علی قوچانی و شیخ‌علی گنابادی فراگرفت. ریاضیات و نجوم را نیز در نجف از حیدرقلی‌خان سردار کابلی آموخت. وی در ایام تحصیل در نجف به بیماری سختی مبتلا شد و به توصیه پدرش به تبریز بازگشت، اما پس از مدتی دوباره به نجف رفت و علاوه بر ادامه تحصیل، به تدریس نیز پرداخت. ^{[۲۸] [۲۹]}

وی از برخی استادان خود اجازه روایت داشت، از جمله از پدرش، آقاضیاء عراقی ، شیخ الشریعه اصفهانی، سیدابوتراب خوانساری، عبداللّه مامقانی، سیدحسن صدر، شیخ محمدباقر بیرجندی، حاج‌شیخ‌عبدالکریم حائری یزدی و محمدحسین کاشف‌الغطاء. وی از میرزای نائینی، شریعت اصفهانی، آقاضیاءالدین عراقی و برخی دیگر از استادانش نیز گواهی اجتهاد دریافت نمود.^{[۳۰] [۳۱]}

تحصیلات خود را نخست در آذربایجان در نزد پدر آغاز کرد. سپس به نجف اشرف رفت و از درس شیخ الشریعه اصفهانی، سید ابوالحسن اصفهانی، سید محمد فیروزآبادی، عبدالکریم حائری، میرزا حسن نائینی و ضیاءالدین عراقیاستفاده کرد.^[۳۲] در اثر بدی آب و هوای نجف و ضعف جسمی، ناچار در سال ۱۳۴۹ به قم مهاجرت کرد و از سوی آیت الله حائری برای اقامه نماز در حرم حضرت معصومه مأموریت یافت.

حجت کوه‌کمری، در علم حدیث تخصص داشت و مورد احترام و اعتماد شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود تا آنجا که حائری در اواخر عمر احتیاطات فتوایی خود را به وی ارجاع می‌داد. همچنین او را، به جای خود، برای اقامه جماعت درحرم حضرت معصومه(س) تعیین کرد.^{[۳۳] [۳۴] [۳۵]}

شاگردان

سید محمدحجت در نجف حلقه درس بزرگی داشت، اما به علت بیماری ناچار نجف را ترک کرد. وی از ۱۳۰۹ش در قم سکونت گزید و در آنجا به تدریس پرداخت. شیوایی بیان، حسن سلیقه و تسلط در تدریس و احاطه‌اش بر آرا و منابع فقهی، شاگردان فراوانی را به حلقه درسش جذب نمود ^{[۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹] [۴۰]} به گفته مرتضی حائری یزدی، از شاگردان برجسته و نیز داماد حجت، ^[۴۱] درس خارج فقه او، پس از درس آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مهم‌ترین درس حوزه علمیه قم به شمار می‌رفت.

فقیهان بزرگی در درس حجت شرکت کردند و شاگردان متعددی نزد او تربیت شدند، از جمله:

آثار

آثار حدیثی

• لوامع الانوار الغرویه فی مرسلات الآثار النبویه، درباره روایات مرسل نبوی و تعیین موارد قابل اعتماد آن؛
• مستدرک المستدرک فی استدراک ما فات عن صاحب المستدرک، که روایاتی که در کتاب مستدرک الوسائل محدّث نوری نیامده در آن جمع شده است؛
• جامعُ الاحادیث و الاصول (یا مَجمع الاحادیث)، که ناتمام ماند.^{[۴۴] [۴۵]}

آثار فقهی

آثار اصول فقهی

حجت در اصول فقه دو کتاب رساله الاستصحاب و حاشیه بر کفایه الاصول آخوند خراسانی را نگاشته است. ^{[۵۲] [۵۳] [۵۴]}

آثار رجالی

کوه کمری در رجال، حاشیه‌ای بر تنقیح المقال عبدالله مامقانی نگاشته است.^[۵۵] به گفته سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، ^[۵۶] برخی نوشته‌های حجت کوه‌کمری، به خط خود او، در کتابخانه وی بوده است.

تقریرات درس او

 

درس خارج آیت الله حجت کوه کمره ای

برخی از شاگردان حجت، تقریرات درس او را نگاشته‌اند، که نسخه‌های خطی شماری از آن‌ها در کتابخانه شخصی او بوده است. ^[۵۷] درس او در مبحث بیع، به قلم یکی از شاگردانش، یحیی فاضل‌همدانی، در ۱۳۳۳ق/۱۳۷۳ش در قم چاپ شد. همچنین تقریر دیگری از این مبحث به قلم ابوطالب تجلیل تبریزی، با عنوان "البیع" در همان سال در تبریز و بار دیگر در ۱۳۶۸ش در قم به چاپ رسید. ^{[۵۸] [۵۹][۶۰]}

علی صافی گلپایگانی نیز تقریرات درس اصول فقه او را با عنوان المَحَجَّه فی تقریرات الحُجَّه نوشت که در ۱۳۷۷ش در قم چاپ شد.

فعالیت‌های فرهنگی

حجت کوه‌کمری به جمع‌آوری و نگاهداری میراث شیعه بسیار علاقه‌مند بود و از این‌رو از زمان اقامت در نجف، نسخه‌های خطی ارزشمندی را در کتابخانه شخصی خود جمع آوری کرد.^{[۶۱] [۶۲]}

فهرستی از این آثار در ۱۳۷۷ش به همت سیدجعفر حسینی اشکوری با ثبت شصت اثر منتشر شده، ولی برخی منابع ^[۶۳] تعداد آن‌ها را ۱۲۵ اثر دانسته‌اند. آثار و تألیفات سیدحسین کوه‌کمری و تقریرات نگاشته شده شاگردان او هم نزد محمد حجت بوده است. ^{[۶۴] [۶۵]} مجموعه نسخ خطی کتابخانه محمد حجت کوه‌کمری هم اکنون در کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی نگهداری می‌شود. ^[۶۶]

تفسیر معروف التبیان فی تفسیر القرآن تألیف شیخ طوسی نخستین‌بار به همت میرزا علی آقا شیرازی و حمایت سیدمحمد حجت، در دو مجلد، در فاصله سالهای ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۵ق/ ۱۳۲۲ـ ۱۳۲۵ش در تهران چاپ سنگی شد. ^{[۶۷] [۶۸]}

فعالیت‌های اجتماعی

• اداره حوزه علمیه قم:

سیدمحمد حجت، پس از وفات حائری‌یزدی، همراه با سید محمد تقی خوانساری و سید صدرالدین صدر، اداره حوزه علمیه قم را برعهده گرفت. این سه فقیه، مشهور به مراجع ثلاث، در زمانی این مسئولیت را برعهده گرفتند که اوضاع سیاسی و سخت‌گیری‌های رضا پهلوی، شاه وقت ایران، درباره فعالیت‌های دینی و تنگناهای ایجاد شده در مورد عالمان دینی، حوزه قم را در وضع دشواری قرار داده بود. حجت کوه‌کمری در این اوضاع، بیشتر بر ساماندهی حوزه و رسیدگی به وضع معیشتی طلاب اهتمام داشت. وی در پاره‌ای مسائل سیاسی و اجتماعی، مانند مبارزه با بی‌حجابی، نیز اندکی دخالت می‌کرد، اما رویکرد عام او، اجتناب از برخورد فعال با مسائل سیاسی و رویارویی مستقیم با حکومت بود و از این‌رو، در دوران مرجعیت خود از ملاقات کردن با شاه وقت و دیگر رجال حکومتی پرهیز می‌کرد و آنان را به حضور نمی‌پذیرفت. ^{[۶۹] [۷۰] [۷۱]} وی که پس از وفات حائری‌یزدی، یکی از مراجع تقلید شده بود و در پی درگذشت سید ابوالحسن اصفهانی در ۱۳۲۶ش و حاج آقاحسین قمی در ۱۳۲۷ش، از مراجع تقلید مشهور شد و افراد زیادی، به‌ویژه در منطقه آذربایجان به وی رجوع کردند. ^{[۷۲] [۷۳]}

• احداث مدرسه علمیه حجتیه قم:

حجت کوه کمری در قم، مدرسه‌ علمیه ای به نام مدرسه حجّتیه ساخت. بنای این مدرسه از ۱۳۲۴ش آغاز شد. این مدرسه علاوه بر محل سکونت طلاب و مدرّسان، دارای مسجد و کتابخانه نیز بود و از مدارس مهم و بزرگ آن زمان به شمار می‌رفت.^[۷۴] فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مدرسه حجّتیه، به کوشش رضا استادی، در ۱۳۵۴ش به چاپ رسید. مدرسه حجّتیه اینک بخشی از «مرکز جهانی علوم اسلامی» است که طلاب غیرایرانی مقیم قم، در آنجا به تحصیل علوم دینی می‌پردازند.

• تأسیس کتابخانه مدرسه علمیه حجتیه قم؛

• جمع‌آوری کتاب‌ها و نسخه‌های خطی از نوشته‌های علماء:

این آثار در کتابخانه خصوصی فرزندش، سید حسن حجت است و فهرستی از آن نیز منتشر شده است.

خصلت‌های اخلاقی

پرهیزکاری، بردباری، پرهیز شدید از تظاهر و حافظه قوی حجت را ستوده‌اند.^[۷۵] مرتضی مطهری نیز، از اراده قوی او یاد کرده است. وی به شدت از شهرت پرهیز داشت و در زمان مرجعیت خود اجازه نداد در مجالس و منبرها نامی از او برده شود یا عکس او در نشریات چاپ شود.^[۷۶]

درگذشت

سیدمحمد حجت پس از یک دوره بیماری سخت، در ۶۲ سالگی در روز دوشنبه سوم جمادی الاولی ۱۳۷۲ ق- ۱۳۳۱ش در قم وفات یافت و در اتاقی کنار مسجد مدرسه حجّتیه به خاک سپرده شد.

گفته شده است او چند روز پیش از وفات خوداسناد مالکیتی که نزدش بود را به سید احمد زنجانی سپرد و پول و اموالی که از سهم امام باقی مانده بود را به دامادش سپرد تا در کارهایی که مشخص کرده بود مصرف کند. آنگاه مُهر نامه‌های خود را شکست و از درگذشت خود خبر داد. زمانی که حال وی رو به وخامت رفت، دخترش مقداری تربت امام حسین(ع) را جهت بهبودی به وی داد. وی بعد از خوردن تربت گفت: آخر زادی من الدنیا تربة الحسین. ^[۷۷][۷۸]

در سوگ او مجالس متعددی برگزار و در رثایش اشعار بسیاری سروده شد.^{[۷۹] [۸۰]}

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
• شبکه اطلاع رسانی اجتهاد
• وبگاه حوزه نت
• وبگاه تبیان
• آیت الله سید محمد حجت