سید محمد رضا گلپایگانی

سید محمدرضا گلپایگانی
زادروز	۹ ذی القعده ۱۳۱۶ ه.ق
درگذشت	۸ آذر ۱۳۷۲ه.ش
آرامگاه	قم
محل زندگی	قم
استادان	سیدمحمدحسن خوانساری، ­محمد تقی گوگدی، حاج شیخعبدالکریم حائری یزدی، آیت الله محمدحسین غروی اصفهانی، آقا ضیاء عراقی، سیدابوالحسن اصفهانی، شیخمحمدرضا اصفهانی نجفی، میرزا محمدرضا باقر گلپایگانی
شاگردان	مرتضی حائری یزدی، مرتضی مطهری، سید محمد علی قاضی طباطبایی، سید محمد حسینی بهشتی، ­سید اسدالله مدنی، محمد مفتح، علی قدوسی، علی مشکینی، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، احمد جنتی، مرتضی مقتدائی، علی پناه اشتهاردی، لطف‌اللّه صافی گلپایگانی، سید محمدعلی علوی گرگانی، ناصر مکارم شیرازی، سید کاظم نورمفیدی و...
نقش‌های برجسته	مرجع تقلید
آثار	افاضة العوائد، حاشیه بر عروة­الوثقی، ارشاد المسائل، هدایة العباد، رساله فی عدم­ تحریف ­القرآن، توضیح­ المسائل

سید محمدرضا گلپایگانی (۱۳۱۶ ه.ق ـ۱۴۱۴ ه.ق) از مراجع تقلید که پس از درگذشت آیت الله بروجردی، به مرجعیت رسید.

وی از زمره مخالفین رژیم پهلوی و از همراهان امام خمینی بود که پس از تبعید امام به عراق، بیانیه‌ها، اعلامیه‌ها، تلگراف‌ها و سخنرانی‌هایی در حمایت از امام خمینی و انقلاب اسلامی ایراد نمود.

تاسیس بیمارستان، مدارس علمیه، دارالقرآن الکریم و مجمع اسلامی لندن از فعالیت‌های عام‌المنفعه این مرجع تقلید است.

زندگی‌نامه

سید محمدرضا گلپایگانی در نهم ذیقعده­ سال ۱۳۱۶ ه.ق در روستای گوگد واقع در پنج کیلومتری شهرستان گلپایگان متولد شد. وی زمانی که دو سال و نیم بیشتر نداشت، مادرش را از دست داد و در سن نه سالگی در سوگ از دست دادن پدر نشست. آیت­ الله گلپایگانی در هجدهم آذر ۱۳۷۲ ه.ش برابر با ۲۴ جمادی الثانی ۱۴۱۴ ه.ق در شهر مقدس قم دیده از جهان فروبست و به دیار باقی شتافت.^[۱]

تحصیلات و اساتید

سید محمدرضا تحصیلات خود را از گوگد شروع آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل عازم گلپایگان و خوانسار شد. پس از خواندن دروس سطح در شهر گلپایگان، به اراک مهاجرت کرد. زمانی­ که شیخ عبدالکریم حائری و فرزندش مرتضی حائری یزدی به­ همراه سید محمد تقی خوانساری به ­قصد زیارت حضرت معصومه(س) از اراک به ­سمت قم حرکت کردند، با درخواست­‌های مردم و علماء این شهر مبنی بر ماندن در قم مواجه شدند که به­ همین جهت در قم ساکن شدند. به دنبال اقامت آیت الله حائری در شهر قم، گلپایگانی و جمعی دیگر به ­دعوت رسمی استادشان حائری به ­سوی این شهر حرکت کردند و در مدرسه فیضیه ساکن شدند و به­ تحصیل خود ادامه دادند.^[۲] البته ایشان مدت چند ماهی را در شهر نجف و در محضر اساتیدی همچون محمدحسین غروی اصفهانی حضور داشتند. اما قم به ­عنوان محل اصلی تحصیل وی بود. وی در ۲۴ سالگی به درجه­ اجتهاد در فقه رسید. آیت الله گلپایگانی از محضر اساتید فراوانی در طول تحصیل خود بهره برد. اساتید و آیات عظامی همچون:^[۳]

مقام علمی و شاگردان

بعد از مرحوم آیت ­الله شیخ عبدالکریم حائری درس خارج ایشان یکی از پررونق‌ترین درس‌­ها بود و تعداد زیادی از فضلاء و طلاب در درس ایشان شرکت می­‌کردند که برخی از آنها عبارتند از:

آیات عظام و حجج اسلام:^[۴]

آثار علمی

آثار به جای مانده از ایشان شامل کتب و تألیفاتی به جا مانده است. از جمله:

اندیشۀ سیاسی

از نظر وی در زمان غیبت امام زمان(عج) در صورت امکان باید حکومت اسلامی تشکیل شود. وی در کتاب مجمع المسائل به تلازم اعتقاد به ولایت ائمه و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی در زمان غیبت اشاره می کند و در ترسیم شکل حکومت، عنصر ولایت فقیه را بعنوان اصلی ترین نسخه نظام اسلامی معرفی می کند.^[۵] وی تاکید می کند که اختیار فقیهان عادل فراتر از چارچوب احکام شرعی اولیه و ثانویه نیست. ایشان ولایت مطلقه فقیه را نمی پذیرد^[۶]

عملکرد سیاسی

آیت الله گلپایگانی در دوران قبل از انقلاب به عنوان یکی از افراد مؤثر و تاثیرگذار در روند نهضت امام خمینی حضور داشته و در نقاط عطف تاریخی متعددی که در تاریخ معاصر ایران به ثبت رسیده است، نقش ایفا کرده است.

لایحۀ اصلاحات ارضی

رژیم شاه که تحت فشار دولت آمریکا مجبور به اجرای برنامۀ اصلاحات ارضی شده بود، برای اینکه اصلاحات غیرقانونی و نمایشی خود را مردمی، قانونی و اسلامی جلوه دهد، سخت تلاش داشت که از جایگاه علمای اسلامی در میان توده‌ها، در راه عوام فریبی بهره برداری کند و اصلاحات ارضی شاهانه را به امضای مراجع اسلام برساند. از این‌رو شاه و ارسنجانی با مخابرۀ تلگرام‌های تبریک به‌مناسبت عید سعید فطر سال ۱۳۴۱ شمسی به علمای قم و نجف، از موافقت آنان با اصلاحات ارضی سپاسگذاری کردند. رژیم بدینوسیله می‌خواست مراجع و علمای اسلام را پشتیبان شاه معرفی کند. آیت الله گلپایگانی به همراه آیات عظام دیگری همچون خوانساری، حکیم، مرعشی نجفی و... به مخالفت با آن قد علم کردند. ایشان طی تلگرافی در اعتراض به تصویب این لایحه صادر کرده بود، ضمن رد هرگونه موافقت علما با این لایحه، آنرا غیرقانونی و بی‌اثر دانسته و نسبت دادن چنین اموری را به علما، نامطلوب عنوان کرد.

لایحۀ انجمن‌های ایالتی و ولایتی

در ۱۶ مهرماه ۱۳۴۱ ه.ش لایحه‌ای تحت عنوان انجمن‌های ایالتی و ولایتی به تصویب هیات دولت رسید. به‌موجب این لایحه، واژۀ اسلام از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف می‌گردید و انتخاب‌شوندگان نیز به‌جای اینکه مراسم تحلیف را با قرآن به جای آورند، از این پس می‌توانستند با هر کتاب آسمانی آنرا انجام دهند. همچنین در این لایحه که سرآغازی در توسعۀ فرهنگ غربی بود به زنان نیز حق رای اعطا شده بود. در پی تصویب این لایحه مراجع همگی به مخالفت پرداختند و مراتب اعتراض خود را به انحاء مختلف اعلام داشتند. در این میان آیت الله گلپایگانی با انتشار اعلامیه‌ای اعتراض خود را اینگونه بیان داشت: «آیا در مملکتی که هنوز به مردها حق شرکت در انتخابات آزاد داده نشده، دادن چنین حقی به زور و ارعاب به بانوان یادآور اعصار توحش حکومت‌های فردی و توهین به جامعۀ زنان نیست.» نهایتا بر اساس موضع‌گیری استوار علما، نخست وزیر که مقاومت را بی‌اثر می‌دانست، هیات دولت لایحۀ مذکور را لغو اعلام کرد.^[۷]

انقلاب سفید

پس از پیروزی علما در جریان لایحۀ انجمن‌های ایالتی و ولایتی، شاه گمان کرد این مخالفت‌ها از آن رو بوده که علم به عنوان مقام دوم بانی آن شده، ولی اگر وی مجری اصلاحات باشد (با توجه به محبوبیت موهومی که فکر می‌کرد در میان مردم دارد)، بدون مخالفت جدی و با موفقیت همراه خواهد بود. از این رو در ۱۹ دی ۱۳۴۱ ه.ش رسما اعلام کرد که قصد دارد اصول شش‌گانه‌ای را به رفراندوم بگذارد و بعدا آنرا "انقلاب سفید" نامید. شاه که شخصا مسئولیت اجرای این برنامه را به عهده گرفته بود تاکید کرد که «اگر آسمان به زمین بیاید و زمین به آسمان برود من باید این برنامه را اجرا کنم.» علما نیز اینبار به مخالفت با برنامۀ اعلامی از سوی رژیم برخواسته که در این میان آیت الله گلپایگانی طی اعلامیه‌ای بار دیگر بر مخالفت خود با رفراندوم شاهانه تاکید فرموده و این بار آنرا از اساس غیرقانونی دانست و در محکومیت رفراندوم حکم به تحریم آن داد.

فاجعۀ مدرسۀ فیضیه

پس از برگزاری رفراندوم، امام خمینی آنرا غیرقانونی و فاقد مشروعیت اعلام کردند و در راستای مبارزه با رژیم جلساتی را به صورت هفتگی با مقامات روحانی قم برگزار می‌کرد. ایشان در آخرین نشست هفتگی در اسفند سال ۱۳۴۱ ه.ش، عید نوروز سال ۱۳۴۲ ه.ش را عزای عمومی اعلام کرد که این پیشنهاد با استقبال علما مواجه شد. به همین منظور روز دوم فروردین که مصادف با شهادت امام صادق(ع) بود، در مدرسۀ فیضیه مجلس عزاداری برگزاری شد. در این مجلس گروهی از ساواک و نیروهای رژیم با لباس‌های مبدل دهقانی وارد جمعیت شدند که پس از مختل کردن جلسۀ سخنرانی با فرستادن صلوات‌های مکرر، دعوای ساختگی را به راه‌انداخته و بلافاصله مدرسه تحت محاصرۀ نیروهای نظامی درآمد و منازعه آغاز گردید. در این جریان تعدادی از طلاب کشته و تعدادی زخمی شدند. قبل از شروع مراسم برخی از نزدیکان آیت الله گلپایگانی به ایشان عرض کرده بودند که وضعیت به نظر غیرعادی می‌رسد. لذا از ایشان درخواست کرده بودند که در مجلس شرکت نکنند. ایشان در جواب فرمودند: «ما مردم را دعوت کرده‌ایم، باید خودمان هم برویم... هرطور می‌خواهد بشود.» در اثر فاجعۀ مذکور آیت الله حکیم برای همۀ مراجع ایران پیامی ارسال داشتند مبنی بر اینکه به صورت دسته جمعی به عتبات مهاجرت کنند که علمای قم از جمله آیت الله گلپایگانی در پاسخ، ضمن تشکر از ابراز همدردی ایشان، مرقوم داشتند که رها کردن مملکت در این برهۀ زمانی به مصلحت نمی‌باشد و باعث اضطراب عمومی مسلمانان و انحلال حوزه‌های علمیه خواهد شد.^[۸]

قیام ۱۵ خرداد

رژیم شاه که پس از دستگیری امام خمینی و سرکوب قیام ۱۵ خرداد در فکر ایجاد جو رعب و وحشت در جامعه و به خصوص در میان علما بود، تصور نمی‌کرد این بار با مبارزۀ شدید علما مواجه گردد. در اینجا علما و روحانیون طراز اول در منزل آیت‌ لله گلپایگانی جمع شده و با تشکیل جلسه‌ای، به پشتیبانی علمای محبوس به پا خواسته و آیت الله با موضع گیری قاطع و کوبنده طی اعلامیه‌ای که به همین منظور صادر کرده بود، خطاب به مسئولین دولتی اینگونه اعلام داشت که «مصادر امور مطمئن باشند که اگر به بازداشت جمعی علما و مراجع هم اقدام کنند فتاوا و احکام آنان همچنان نافذ و بر هر مسلمانی واجب الاتباع است و حریم احکام شرعیه مقامی نیست که بتوان با زور و تهدید در آن نفوذ کرد... در خاتمه اعلام می‌کنم ما برای حفظ استقلال مملکت شیعه و حمایت از دین همه گونه مصیبت را استقبال می‌کنیم و به آنها که می‌گویند روحانیت نباید در سیاست دخالت کند اعلام می‌کنم دین ما اسلام و سیاست ما سیاست اسلامی است و مسلمان نباید از سیاست و نظارت در امور برکنار بماند تا چه رسد به فقها و مجتهدین که دارای مقام زعامت شیعه و نیابت عامه هستند.»

تبعید امام خمینی

پس از تبعید امام خمینی به ترکیه در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ ه.ش اهمیت نقش آیت الله گلپایگانی به‌عنوان زعیم حوزۀ علمیه قم در حیات سیاسی این حوزه بیشتر شده بود. آیت الله خامنه ای نقش ایشان را در این دوران این گونه بیان می‌دارد که «در دوران خفقان و در مقابله با حوادث سهمگین سال‌های تبعید امام خمینی مواردی پیش آمد که صدای این مرد بزرگ تنها صدای تهدیدکننده‌ای بود که از حوزۀ علمیه قم برخواست و به نهضت شور و توان بخشید.»

قیام ۱۹ دی

یکی دیگر از نقاط مهم و حساسی که نقش هدایت آیت الله گلپایگانی به خوبی روشن است قیام ۱۹ دی مردم قم می‌باشد. از آنجایی که روزنامۀ اطلاعات در ۱۷ دی ماه ۱۳۵۶ ه.ش با مقاله‌ای تحت عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» به مقام امام خمینی جسارت نمودند، مردم قم به همراه طلاب به سوی منزل آیت الله گلپایگانی به راه افتادند. ایشان در آن اجتماع، از اجتماع و وحدت مردم در قبال اهانت به مقام مرجعیت تشکر کرد و هرگونه موافقت علما را با کارها و سیاست‌های دولتی را دروغ محض دانست. ایشان در بیانیه‌ای که به مناسبت کشتار مردم قم صادر کرده بود خواستار برقراری نظام اسلامی شد.

وی به‌منظور انسجام حوزۀ علمیۀ قم و جلوگیری از تفرقه، کلاس‌های درس را که به حالت تعطیلی درآورده بودند، شروع کرد و در اولین روز افتتاح درس، خطاب به طلاب اینگونه فرمود: «شما اکنون مظلوم هستید ولی مغلوب نیستید و چقدر فرق است بین اینکه انسان مظلوم باشد تا آنکه مغلوب باشد.»

فعالیت‌های فرهنگی

آیت الله گلپایگانی علاوه بر فعالیت‌های علمی و سیاسی به صورت جدی در صحنۀ فرهنگ وارد بوده و هرگونه تهاجم فرهنگی را بدون پاسخ نمی‌گذاشتند. به طور نمونه ایشان در قضیۀ تغییر تاریخ هجری به شاهنشاهی با صدور اعلامیه‌ای شدیدالحن رسما اعتراض خود را به دولت و رژیم اعلام کردند. همچنین می‌توان از فعالیت‌های فرهنگی ایشان به مبارزه با فرقۀ ضالۀ بهائیت که رژیم پهلوی آنرا ترویج می‌داد و همچنین مقابله با هرگونه مظاهر فساد و بی‌بند و باری در جامعه و... یاد کرد. اما از نمونه‌های بارز فعالیت‌های فرهنگی وی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

تحول در نظام آموزشی حوزه

بنابر گفتار سید جواد گلپایگانی پسر آیت الله گلپایگانی تحول در نظام آموزشی حوزه و طراحی برنامه هایی برای امتحانات طلاب، احداث و تأسیس مدارس حوزه به سبک جدید، احداث و بازسازی مدارس جهت سکونت طلاب، راه اندازی مرکز معجم فقهی برای پاسخگویی به نیاز محققین، احداث مراکز خدماتی و درمانی ویژه طلاب، تاسیس مراکز اسلامی در اقصی نقاط جهان و اعزام داشتن هیئت های تبلیغی به خارج از کشور از جمله فعالیت‌های مهم آیت الله گلپایگانی است که تأثیر بسزایی در تحول در نظام آموزشی حوزه علمیه قم ایجاد کرد.^[۹]

تاسیس مجمع اسلامی لندن

مجمع اسلامی لندن در سال ۱۳۵۲ ه.ش(۱۳۹۵ ه.ق ۱۹۷۴ م) به دستور گلپایگانی تأسیس شد. در حال حاضر ۳۸ سال از عمر این نهاد می‌گذرد که طبق بررسی‌های انجام شده تا پیش از تاسیس آن هیچ مرکز رسمی از سوی شیعیان مانند حوزه علمیه قم یا حوزه مقدس نجف در اینجا وجود نداشت. البته پاکستانی‌ها در شرق لندن مرکزی داشتند که قدمت بیشتری دارد اما تا قبل از تاسیس مجمع اسلامی لندن هیچ پایگاهی که متکی به حوزه یا مراجع تقلید باشد در لندن و انگلستان وجود نداشت.

سیدمهدی گلپایگانی فرزند دوم گلپایگانی مامور تشکیل این مرکز اسلامی از سوی پدرشان شد و با آمدن به لندن، مکان این مجمع را خریداری و آن را تاسیس کردند که به دو جهت خیلی زود در لندن جایگاه پیدا کرد؛ یکی به دلیل تاسیس آن از سوی مراجع بزرگ شیعه (این مجمع زمان آقای گلپایگانی و پس از آن محبوبیت خاصی بین مراجع و حوزه‌ها و متدینین داشت) و دلیل دوم متکی بودن این مرکز به یک نهاد مقدس مانند حوزه علمیه بود لذا این نوع تاسیس برای شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت(ع) اطمینان خاصی را ایجاد کرد و مرکز دیگری وجود نداشت تا شیعیان بتوانند اجتماعات خود را برگزار کنند.^[۱۰]

دیگر فعالیت‌ها

او فعالیت‌های فرهنگی دیگری نیز داشت که از آن جمله می توان به تاسیس این مراکز اشاره کرد:

• مراکز درمانی و بهداشتی از جمله بیمارستان آیت الله گلپایگانی در شهر قم و شهر گوگد (یکی از مناطق شهرستان گلپایگان).
• خانه عالم در نقاط مختلف.
• دارالقرآن الکریم
• مدرسه و کتابخانه آیت الله گلپایگانی.
• مرکز معجم المسائل الفقهیة.
• بیمارستان زنان و زایشگاه حضرت ولی عصر عج.
• دارالایتام.
• مؤ سسه خیریه حضرت ولی عصر عج.
• چندین مدرسه علمیه.^[۱۱]

درگذشت

آیت­ الله گلپایگانی روز پنجشنبه هجدهم آذر ۱۳۷۲ ه.ش برابر با ۲۴ جمادی الثانی ۱۴۱۴ ه.ق در شهر قم درگذشت. از سوی دولت هفت روز عزای عمومی و یک روز تعطیل اعلام گردید و مجالس بزرگداشت وی در ایران و گوشه و کنار جهان برپا شد. پیکر او روز جمعه ابتدا در شهر تهران با حضور آیت الله خامنه ای و مردم تشییع شد و سپس روز شنبه در قم تشییع و نماز به امامت آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی (داماد ایشان) بر وی خوانده شد و در مسجد بالاسرحرم حضرت معصومه در کنار دیگر مراجع تقلید به خاک سپرده شد.

پانویس

منابع

• استادی، یادنامه حضرت آیةاللّه العظمی اراکی، اراک، ۱۳۷۵ش.
• سایت شخصیت نگار.
• پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
• سایت جماران.
• هاشمیان فر سید حسن، گونه شناسی رفتار سیاسی مراجع تقلید شیعه، تهران ۱۳۹۰.

پیوند به بیرون

• مجموعه عکس‌های آیت الله گلپایگانی
• زندگینامه آیت الله العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی