سوریه در سال ۱۹۹۷م جهت بزرگداشت جابربن حیان دانشمند بزرگ ایرانی قطعه تمبری منتشر کرد.

 

در سال ۱۹۸۷م این قطعه تمبر در بزرگداشت جابر بن حیان دانشمند بزرگ ایرانی از سوی کشور اردن منتشر شد.

جابر بن حیان کوفی، دانشمند شیعی قرن دوم هجری قمری که مجموعه بزرگی از آثار علمی در کیمیا، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم و موسیقی به او نسبت داده شده است؛ هرچند شهرت او به سبب کیمیا است. آثار منسوب به او چارچوبی شیعی دارد. جابر کیمیا را علمی الهی و برترین علم می‌داند که سالک باید بعد از خواندن ریاضی و فلسفه به آن دست يابد.

منابع متعددی در وجود شخصیتی با این نام تردید کرده‌اند؛ چنان‌که نام او در منابع متقدم رجالی شیعه ذکر نشده است. در مقابل، شماری از تاریخ‌نگاران و زندگی‌نگاران، از جمله ابن خَلَّکان، ابن ندیم، ابن طاووس، صَفَدی، سید محسن امین و صدیق حسن خان جابر را از شاگردان امام جعفر صادق(ع) دانسته‌اند.

شخصیت جابر

وجودِ شخصیتِ تاریخی جابر بن حیان یکی از موضوعات تاریخ و تاریخ علم در قرن اخیر به شمار می‌آید و پژوهشگرانی چون هنری ارنست استیپلتون، یولیوس روسکا، پل کراوس، فؤاد سزگین و سیدحسین نصر در رد یا تأیید آن استدلال‌هایی کرده‌اند.

اولین گمانه‌زنی‌ها در مورد وجود او، دست کم به قرن چهارم باز می‌گردد. نام او اولین بار در تعلیقات ابوسلیمان منطقی سجستانی (متوفی ۳۷۰ یا ۳۹۰) آمده است. ابوسلیمان که بزرگِ حلقه‌ای علمی در بغداد بود، در اینکه جابر مؤلف مجموعه آثاری باشد که به او نسبت داده‌اند، تردید کرده و گفته است مؤلف واقعی آن مجموعه را می‌شناسد و او حسن بن نَکَد موصلی است.

در همان دوره، ابن ندیم با تألیف الفهرست در سال ۳۷۷، تلاش کرد تشکیکاتی را که در آن زمان در مورد جابر وجود داشت، برطرف کند؛^[۱] اما شبهه در مورد وجود جابر همچنان ادامه یافت.^[۲] در آثار کیمیایی ابن اُمَیل (متوفی ح ۳۵۰) و ابن وحشیه (قرن چهارم)، از آثار جابر نام برده شده است.^[۳] ابن ندیم کنیه ابوعبدالله را برای جابر ذکر کرده و رازی در آثار کیمیایی‌اش از او با عنوان «استاد ما، ابوموسی» یاد کرده است.^[۴]

زادگاه

در منابع شرح حال و غیر آن، که جابر را معرفی کرده‌اند، گاه او را کوفی^[۵] و گاه اَزْدی خوانده‌اند زیرا بنا بر برخی گزارش‌ها، جابر از قبیله ازد در کوفه بوده است.^[۶]گاهی نیز به سبب گرایش او به تصوف، او را صوفی خوانده‌اند.^[۷] ابن خلکان (متوفی ۶۸۱) نیز او را طَرسوسی خوانده است.^[۸]

بیشتر منابع، سال تولد جابر را ۱۰۳ یا ۱۰۴ق دانسته‌اند.^[۹] بر اساس برخی منابع، جابر در کوفه و بغداد می‌زیسته، اما درباره زمان اقامت وی در این شهرها اطلاعی در دست نیست.

زندگانی

ابن ندیم^[۱۰] در گزارشی عجیب، از قول شخصی ثقه به نشانی خانه جابر در بغداد و کشف آزمایشگاه او در کوفه در زمان عزالدوله دیلمی (حکومت:۳۵۶ـ۳۶۷) اشاره کرده است که پس از بررسی این محل، هاونی در آنجا پیدا شده است و گویا در آن قطعه‌ای طلا به وزن دویست رطل وجود داشته است. طبق نوشته ابن ندیم، جابر به سبب مناسب بودن آب و هوای کوفه، در این شهر به کار اکسیر می‌پرداخته است. وی با برمکیان در ارتباط بوده و احتمالاً برای جعفر برمکی (متوفی ۱۸۷)، کتابی درباره صناعت فاخر کیمیا نگاشته بوده است. او در این کتاب آزمایش‌های عجیبی را درباره یک روش بسیار پیشرفتۀ کیمیاگری وصف کرده است.

درگذشت

در سال ۱۸۸ق، با افول برمکیان در زمان هارون عباسی، جابر زندگی مخفیانه‌اش را در کوفه ادامه داد. طبق روایتی، او تا زمان خلافت مأمون (حکومت:۱۹۸ـ ۲۱۸) زنده بوده است. در روایتی دیگر، او در سال ۲۰۰ در شهر طوس درگذشت در حالی که کتاب الرّحمة را زیر بالین داشت.^[۱۱]

شاگرد امام صادق(ع)

درباره این مطلب که آیا جابر شاگرد امام جعفر صادق(ع) بوده یا نه، بحث‌های بسیاری شده است. در مهم‌ترین منابع رجالی شیعی، از قبیل رجال النجاشی و رجال الطوسی (هر دو تألیف شده در قرن پنجم)، در میان اصحابِ امام جعفر صادق(ع) هیچ ذکری از فردی به نام جابربن حیان به میان نیامده است اما شماری از مؤلفان، از جمله ابن خَلَّکان،^[۱۲] ابن ندیم،^[۱۳] ابن طاووس (متوفی ۶۴۴ق)^[۱۴]، صَفَدی (متوفی ۷۶۴ق)،^[۱۵] امین (متوفی ۱۳۳۱ش)^[۱۶] و صدیق حسن خان(متوفی ۱۳۰۷)،^[۱۷] جابر را از شاگردان امام جعفر صادق(ع) دانسته‌اند.

در رساله‌های منسوب به جابر تصریح شده که کل آثار وی زیر نظر امام ششم(ع)، نوشته شده که به عقیده برخی پژوهشگران از نظر زمانی کاملاً غیرممکن است.^{[نیازمند منبع]}

آثار

تشکیک در تالیفات جابر

پل کراوس، شرق شناس اتریشی (۱۹۰۴ـ ۱۹۴۴)، بر اساس پژوهش‌هایش بیش از همه در وجود شخصیت تاریخی جابر و اصالت آثار منسوب به او تشکیک کرد. به نظر کراوس^[۱۸] اصطلاحاتی که در آثار جابر وجود دارند، همان اصطلاحاتی هستند که در مکتب حنین بن اسحاق (متوفی ۱۹۴ـ ۲۶۰) به وجود آمدند، لذا مجموعه آثار منسوب به جابر نباید پیش از پایان قرن سوم پدید آمده باشد. همچنین کراوس^[۱۹] این نوشته ابوسلیمان سجستانی را که گفته شخصی به نامحسن بن النَکَد موصلی مجموعه آثار جابر را نگاشته و آنها را به جابر نسبت داده، شاهد اصلی بر اصالت نداشتن مجموعه آثار جابر دانسته است. سزگین^[۲۰] این دلیل را ناکافی خوانده و نوشته است از اظهارات سجستانی این نکته برمی‌آید که موصلی آثار چندی تألیف کرده و آنها را به جابر نسبت داده است؛ چرا که در زمان او جابر شخصیتی مطرح بوده و آثارش طالبان بسیاری داشته است.^[۲۱]

در هر حال، چه همانند کراوس مجموعه آثار جابر را مجموعه‌ای از نوشته‌های دیگران بدانیم که به او منسوب شده است و چه مانند سزگین صاحب و مؤلف واقعی این آثار را جابر بدانیم، در سرزمین‌های اسلامی از حیث تعداد، مجموعه‌ای وسیع و حتی حیرت انگیز از آثاری که نویسنده آنها جابربن حیان دانسته شده است، وجود دارد، و بسیاری از کتاب شناسان و فهرست نویسان و دانشمندان اسلامی به تفصیل یا اجمال از مجموعه آثار جابر یاد کرده‌اند.

تعداد آثار

ابن ندیم^[۲۲] از جابر نقل کرده که سیصد کتاب در موضوع فلسفه، ۱۳۰۰ کتاب در موضوع حِیل و ۱۳۰۰ کتاب در صنایع مجموعه و آلات حرب (ماشینهای مکانیکی و جنگ افزارها) تألیف کرده است. بر این اساس، عبداللّه نعمه، نویسنده معاصر،^[۲۳] تعداد تألیفات جابر را بیش از ۳۹۰۰ عنوان دانسته است. ابن ندیم^[۲۴] از فهرست موضوعی آثار جابر یاد کرده است. این فهرست موضوعی ـ که چند بخشی است ـ شامل مجموعه ۱۱۲ کتاب،^[۲۵] هفتاد کتاب، دَه کتاب افزوده شده به مجموعه هفتاد کتاب، بیست کتاب و هفده کتاب است.^[۲۶] در ادامه، ابن ندیم^[۲۷] از مجموعه چند کتاب در پزشکی و کیمیا، سی کتاب که خود جابر نامی بر آنها ننهاده، دو کتاب بزرگ در طب و نیز مجموعه آثار طبی جابر که تعداد آنها به پانصد جلد می‌رسیده، یاد کرده است.

اندیشه‌های جابر در مورد کیمیا

کیمیا، سلطان تمام علوم محسوب می‌شده است؛ دانش شاهانه‌ای که علوم دیگر از آن نشات می‌گیرند و بدان باز می‌گردند. ظاهراً هدف غایی کیمیاگری درک عمق حکمتی است که خداوند با آن جهان هستی را آفرید و تمام پدیده‌های طبیعی را سامان داد. به تعبیر جابر، کیمیا تمام فلسفه (اَلْفلسفةُ کُلُّها) است و سالکی که موفق به کشف اسرار آن شود، به علوم دینی یا دنیوی دیگر نیازی ندارد.

آرایی که در آثار منسوب به جابر می‌یابیم، چند وجهی است. کیهان شناسی او که مبتنی بر نظریه صدور فیض از منبع الهی است، آنگونه که در کتاب التصریف شرح داده،^[۲۸] ملهم از مکتب نوافلاطونی است. جابر در این کتاب مبنای حرکت و هماهنگی و ترکیب‌های گوناگون چهار عنصر را شرح داده است. طبیعت شناسی جابر بر مبنای ترکیب چهار عنصر ارسطو (آب، آتش، خاک و باد) است، با این تمایز که وی طبایع چهارگانه اصلی (گرمی، سردی، خشکی و تری) را ریشه این عناصر دانسته است که به طور مستقل وجود دارند. بدین طریق وی می‌توانسته است امکان استحاله جوهری را توجیه کند. کیمیاگر در هر مادّه‌ای می‌تواند بر میزان هر «طبعی» بیفزاید، از آن بکاهد یا حتی آن را حذف کند. او می‌تواند به فلز سرد و خشکی چون سرب، گرمی و تری بیفزاید و فلزی کاملاً جدید مانند طلا به دست آورد.

در آرای جابر این امر قطعی است که وی وجود جوهرهای ثابت (ذوات) را مسلّم نمی‌دانسته است. در حیات طبیعی (از جمله حیات مواد معدنی)، همه چیز طی جنبشی فراگیر در حال تغییر است؛ تحولی جهانی از اجسامی سخت و متراکم به کالبدهایی سبک‌تر، ظریف‌تر و روحانی‌تر. کیمیاگر به منظور ارتقا یا تسریع این سیر جهانی در آن سهیم می‌شود.

چارچوب شیعی اندیشه‌های جابر

جابر در چارچوب تفکر شیعی می‌اندیشیده و به نظر او کیمیا علمی الهی بوده که خداوند به پیامبران و امامان خود عرضه کرده است. جابر، حضرت آدم و موسی و عیسی علیهم السلام و فلاسفه و حکمای یونان همچون فیثاغورس، افلاطون و آپولونیوس تیانایی را امامان عصر خود می‌دانست. طی دوره اسلامی، این عطیه الهی (علم کیمیا) به طور عمده به امامان سپرده شد و در واقع آثار جابر در موارد متعدد، مشتمل است بر نقل قولهایی از متون مربوط به علم کیمیا و خطبة البیان منسوب به امام علی(ع) و نیز دارای ارجاعات بسیار به حکمت کیمیای امام جعفر صادق.

به رغم فحوای شیعی نوشته‌های منسوب به جابر، این نظریه کراوس که مؤلفان، اسماعیلی مذهب بوده‌اند، پذیرفتنی به نظر نمی‌رسد. اول به دلیل موضع آشکار اتخاذ شده در کتاب الخمسین در مورد جانشینی موسی پسر امام جعفر صادق(ع) به جای او^[۲۹] و دوم به دلیل این اعتقاد افراطی جابر یا گروهی از شیعیان مبنی بر تقدم و برتری حروف (برگرفته از نام بزرگان دین) بر یکدیگر، مثل عین (در علی) بر میم (در محمد)، آنگونه که در کتاب الماجد^[۳۰] شرح داده شده است.

راه کسب دانش از دیدگاه جابر

آنگونه که در آثار منسوب به جابر آمده، راه دستیابی به دانش راه یگانه‌ای است. سالک ابتدا باید ریاضیات، منطق، فلسفه و پزشکی بخواند تا برای مطالعه کیمیا به خوبی آماده شود. سپس باید در آزمایشگاهش برای یافتن اکسیر اعظم یا حَجَرالفلاسفه تلاش کند. همچنین می‌تواند از مشاهدات حاصل از عملیات کیمیاگری خود به عنوان راهنما استفاده کند. اگر این عملیات با موفقیت پیش برود، معلوم می‌شود وی در صراط مستقیم به سوی دستیابی به علم الاهی نهفته در کتاب طبیعت، به خصوص دنیای معدنی‌ها، گام برمی‌دارد.

علاوه بر این، هنگامی که سالک در حال کار است، خود نیز در حال تبدیل شدن است. به عقیده جابر، انسان همان است که می‌داند. اگر وی اسرار روح را که زندگی می‌بخشد و خلق می‌کند و موجب دگرگونی موجودات می‌شود، درک کند، خودِ وی نیز روحانی شده است. کیمیاگر در پایان جستجویش در صراط مستقیم به سوی دستیابی به حجرالفلاسفه سیر می‌کند و به تعبیر جابر «امام همین است».^[۳۱] بنابراین، سالکی که نمی‌تواند امام زمان خویش را ملاقات کند، با کیمیاگری و از طریق دانش امام، به او دست می‌یابد. در این مرحله، کیمیاگر به «شخص روحانی» تبدیل شده که مرتبه‌ای از سلسله مراتب روحانی نوع بشر است.

جابر این سلوک را در رساله‌ای کوتاه اما مهم با عنوان کتاب الماجد شرح داده که طریق بنیادی و انقلابی به سوی علم الهی است.^[۳۲] سالک در حین کیمیاگری ـ که همواره با تحول خود فرد نیز همراه است ـ مرید امام می‌شود و طی پیشرفتهایی که حاصل می‌کند به انسان جدیدی بدل می‌گردد. ظاهراً تلاش در جهت خلق یک «انسان بزرگ» والاترین هدف کیمیاگر است.

نام امام زمان(عج) در آثار جابر

اهمیت تاریخ در نظر جابر یا مؤلفان آثار منسوب به جابر در چند نوشته جلوه گر شده است. در این رساله‌ها، پس از امام موسی کاظم(ع) نام هیچ امام دیگری ذکر نشده است اما ظاهراً ظهور حضرت قائم(عج) را به انتشار علوم سرّی ربط می‌دهند. مؤلف در کتاب البیان^[۳۳] اظهار داشته که زمان افشای اسرار نزدیک است، حضرت قائم تمام علوم را آشکار و عیان خواهد کرد^[۳۴] و انسانیت به طور کامل و جدید نمود خواهد یافت.

جابر در کتاب اخراج ما فی القوّةِ الی الفِعل^[۳۵] گفته است که تاریخ بشر قابل قیاس با کیمیاگری عظیمی است که هدف آن رسیدن از نقص (انسان صغیر) به کمال (انسان کبیر) است. در اینجا کیمیا صرفاً نمادین نیست بلکه وسیله‌ای مادّی است که موجب این تحول نوع بشر می‌شود.

پیر لوری^[۳۶] نویسنده مقاله در دانشنامه جهان اسلام نتیجه می‌گیرد مجموعه آثار جابر نه فقط شامل مجموعه‌ای از نظرپردازی‌های علمی و عقیدتی است، بلکه همچنین حاوی طرحی «خیالی» برای تکامل بشریت است.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

این مقاله با تلخیص از دانشنامه جهان اسلام اخذ شده است.

• شخصیت جابر بن حیان
• جابر بن حیان (فیلسوف یا کیمیاگر)
• جابر بن حیان و طبقه بندی علوم

عَطِیَّة بن سَعد بن جُناده عَوفی از تابعین و شیعیان حضرت علی(ع) در کوفه. از وی به عنوان مفسر، محدث و فقیه شیعی یاد کرده‌اند، کتابی در تفسیر قرآن دارد، وی در قیام مختار و قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث برضد حجاج بن یوسف شرکت داشت. حجاج او را به دلیل خودداری از ناسزا گویی به حضرت علی(ع) تازیانه زد. در زمان خلافت علی(ع) به دنیا آمد و در سال ۱۱۱ق در کوفه وفات یافت. شهرت وی به خاطر همراهی جابر بن عبدالله انصاری در زیارت روز اربعین اول امام حسین(ع) است.

نسب

عطیه از طایفه بکالی تیره‌ای از قبیله بنی عوف بن امرؤ القیس شمرده می‌شد. پدرش، سعد بن جناده از قبیله بنی عوف^[۱] و از صحابه رسول خدا(ص)^[۲] و مادرش کنیزی از اهالی روم بود.^[۳]

تولد، نام و کنیه

درباره روز، ماه و سال تولد عطیه خبر دقیقی در دست نیست اما برخی تولد وی را بین سالهای ۳۶ تا ۴۰ تخمین زده‌اند چرا که در زمان خلافت علی علیه‌السلام در کوفه متولد شد.^[۴] پدرش وی را نزد امام آورد تا او را نامگذاری کند، امام او را در آغوش گرفت و گفت هذا عَطیّةُ الله(این موهبت و هدیه خداست). بدین جهت وی را عطیه نامیدند.^[۵] حضرت علی برای وی از بیت المال مبلغی مقرر کرد.^[۶] کنیه وی نیز ابوالحسن است.^[۷] او را با لقب‌های عوفی، جدلی، قیسی و کوفی می‌شناسند.^[۸]

مقام علمی

عطیه از تابعین محسوب شده و تا زمان امامت امام محمد باقر(ع) را درک کرده است.^[۹] ابن سعد از علمای اهل سنت وی را ثقه و فردی صالح نام برده‌^[۱۰] و ترمذی از او حدیث نقل کرده احادیث وی را حسن دانسته‌است.^[۱۱] از او به عنوان محدث^[۱۲] مفسر قرآن^[۱۳] و فقیه شیعی در زمان حجاج بن یوسف ثقفی^[۱۴][۱۵] یاد شده است.

او از عبدالله ابن عباس،^[۱۶]ابوسعید خدری^[۱۷]، عبدالله بن عمر^[۱۸] و جابر بن عبدالله انصاری حدیث نقل کرده‌است.

از او نیز پسرش حسن، ابان بن تغلب، حجّاج بن أرطاة، قرّة بن خالد، و زکریا بن أبی زائده، محمد بن جحاده، مسعر بن کدام، فضیل بن مرزوق، و عده‌ای دیگر حدیث نقل کرده‌اند.^[۱۹]

آثار

تفسیر قرآن: عطیه پنج جلد تفسیر قرآن نگاشت.^[۲۰] او می‌گوید: من سه دوره تفسیر کامل قرآن را نزد ابن عباس آموختم و قرآن را نیز هفتاد بار در کنارش خواندم.^[۲۱]

خطبه فدک: عطیه خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) که در مسجدالنبی ایراد شد را برای عبد الله محض، نوه امام حسن مجتبی(ع) نقل کرد.^[۲۲]

زیارت اربعین: جریان زیارت اربعین همراه با جابر ابن عبد الله انصاری^[۲۳]، از او نقل شده‌است.^[۲۴]

زیارت امام حسین

شهرت عطیه به دلیل همراهی وی با جابر بن عبدالله انصاری در زیارت اربعین اول امام حسین(ع) است، عطیه نقل می‌کند که با جابر برای زیارت قبر امام حسین(ع) خارج شدیم، هنگامیکه به کربلا رسیدیم جابر به فرات نزدیک شده وغسل کرد و با آداب خاصی به زیارت امام حسین(ع) رفت.^[۲۵]

در قیام مختار

عطیه در قیام مختار حضور یافت و به دستور مختار تحت فرماندهی ابوعبدالله جدلی برای نجات بنی هاشم و محمد بن حنفیه از دست عبدالله بن زبیر عازم مکه شد. هنگامیکه به نزدیکی مکه رسیدند ابوعبدالله بجدلی هشتصد نفر از نیرومندان سپاه خود را به فرماندهی عطیه به شهر فرستاد، این گروه وارد مکه شده و چنان تکبیری گفتند که ابن زبیر صدای آن را شنید و گریخت و وارد دار الندوه شد. برخی گفته‌اند ابن زیبر از ترس به پرده‌های کعبه پناه برد و گفت: من پناهنده به خدایم.

عطیه می‌گوید: ما پیش ابن عباس و ابن حنفیه رفتیم که با یاران خود در خانه‌هایی زندانی بودند، اطراف آن خانه‌ها را تا سر دیوارها هیزم چیده بودند به طوری‌که اگر آن را آتش می‌زدند همه در آن می‌سوختند. پس از نجات آنها از ابن عباس و محمد بن حنفیه درخواست کردیم تا اجازه دهند شر عبدالله بن زبیر را کم کنیم ولی آنان به دلیل حرمت خانه کعبه اجازه ندادند.^[۲۶]

در قیام ابن اشعث

عطیه در قیام عبدالرحمن بن محمد اشعث بر ضد حجاج بن یوسف شرکت کرد و پس از شکست ابن اشعث به فارس گریخت. حجاج بن محمد بن قاسم ثقفی نامه نوشت تا عطیه را احضار کرده و از وی بخواهد حضرت علی(ع) را لعن کند و اگر از این کار خوداری چهارصد ضربه شلاق به وی زده و سر و صورتش را بتراشد. وی پس از احضار از این کار خوداری کرده چهار صد تازیانه خورد و محمد بن قاسم موی سر و صورتش را تراشید.^[۲۷][۲۸]

وفات

عطیه پس از امتناع از ناسزا گفتن به حضرت علی(ع) و خوردن تازیانه به خراسان رفت. پس از به حکوت رسیدن عمر بن هیبره در عراق، عطیه به وی نامه‌ای نوشت و از وی خواست تا به کوفه برگردد او نیز موافقت کرد. وی در کوفه بود تا اینکه در سال ۱۱۱ق در گذشت.^[۲۹] برخی به اشتباه سال وفات وی را ۱۲۷ق ذکر کرده‌اند.^[۳۰]

تبار و فرزندان

عطیه فرزندانی به نام‌های علی، از اصحاب امام صادق(ع)^[۳۱][۳۲]، حسن، حسین^[۳۳] و عبدالله^[۳۴]داشته است.

حسن بن عطیه نیز فرزندی به نام حسین داشته که کنیه وی اباعبدالله بوده‌ است.^[۳۵] حسین در زمان خلافت هارون الرشید منصب قضاوت را بر عهده داشت.^[۳۶] تبار عطیه با لقب عوفی شناخته می‌شوند.^[۳۷]

پانویس

منابع

منابع مطالعاتی

بابانیا،علی اصغر،عطیه عوفی الگوی مقاومت، مجله فرهنگ کوثر، خرداد ۱۳۷۸ - شماره ۲۷(۴ صفحه - از ۷۳ تا ۷۶)

این مقاله فاقد داده‌های کتاب‌شناختی یا دارای کتاب‌شناسی ناقص است. می‌توانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوه‌نامهٔ ارجاع به منابع، به ویکی‌شیعه کمک کنید. مطالب بدون منبع یا دارای منبع نادقیق در آینده حذف خواهند‌ شد.

زُرارَة بن اَعْیَن بن سُنسُن شَیبانی کوفی، (ولادت حدود ۷۰ - وفات ۱۵۰ هجری قمری) صحابه خاص امام باقر (ع)، امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) و از بزرگ‌ترین فقها ومتکلمان شیعه و از اصحاب اجماع. امام جعفر صادق(ع) او را از برترین اصحاب خود برشمرده و درباره اش گفته‌است: «اگر زراره نبود، احادیث پدرم از میان می رفت.» و او را به بهشت بشارت داده و از جمله مخبتین، اوتاد الارض، السابقون السابقون و ... برشمرده است. زراره از خاندان بزرگ آل اعین است که افراد بسیاری از این خاندان جزو اصحاب ائمه(ع)، راویان بزرگ و فقهای شیعه بوده‌اند. گویا زراره تألیفات فراوانی داشته، اما در آثار رجالی، تنها نام کتاب الاستطاعة والجبر والعهود، ذکر شده است و به نام دیگر آثار او اشاره‌ای نشده است.

اسم و کنیه

اسم اصلی او، عَبدرَبّه و لقبش زراره بوده است. چنانچه در روایتی خود او نقل می‌کند که امام صادق(ع) به من فرمود:‌ای زراره اسم تو در اسامی اهل بهشت بدون الف است. گفتم: بله فدایت شوم اسم اصلی من عبدربه و لقبم زراره است.^[۱] کنیه او را ابوعلی یا ابوالحسن ذکر کرده‌اند.^[۲]

نسب

زراره از خاندان بزرگ آل اعین است. این خاندان که منسوب به اعین‎ بن‎ سُنْسُن است، از نظر زمانی طولانی‎ترین دوران خدمات علمی را در میان دیگر خاندان‌های شیعی دارا ست. افراد آل اعین، کوفی و غالباً در شهر کوفه ساکن بوده‎اند.^[۳]

جد زراره، سُنسن، مسیحی و راهب بوده است و طبیعتاً پسرش اعین نیز مسیحی بوده و پس از اسارت اعین به دست مسلمین و رفتن به قبیله بنی شیبان وی به اسلام گرویده است. تستری اعین را سنی می‌داند و به تبع او فرزندانش هم سنی بوده و سپس جمعی از آنان شیعه شده‌اند.^[۴]

مقام علمی

ابن ندیم در الفهرست زراره را بزرگترین عالم شیعه در فقه، حدیث، کلام و شناخت مذهب تشیع دانسته است. نجاشی در رجال خود وی را بزرگ و استاد شیعیان در زمان حیاتش معرفی می‌کند، که قارِی قرآن، فقیه، متکلم، شاعر و ادیب بوده و تمام خصائص دین و مزایای فضیلت در او جمع شده بود و راستگو، مورد اعتماد و در زمان خویش بر همه اصحاب مقدم بود.

وی از جمله اصحاب اجماع است، که از نظر دانشمندان شیعه هر چه روایت کند، راست و درست است. امام جعفر صادق(ع) او را از برترین اصحاب خود برشمرده است.

گرچه زراره تألیفات فراوانی داشته، اما در آثار رجالی، تنها نام یکی از آاثار او، کتاب الاستطاعة والجبر والعهود، ذکر شده است و به نام دیگر آثار او اشاره‌ای نشده است.^[۵]

تعداد روایات او

طبق نقل کتاب معجم رجال الحدیث، بیش از دو هزار و نود و چهار روایت از طریق زراره به ما رسیده است و طبق نقل کتاب مفتاح الکتب الاربعة، روایاتی که به مباشرت ازمعصومین در کتب اربعه دارد، هزار و دویست و پنجاه و چهار روایت است.^[۶]

شاگردان زراره

جمع زیادی از متکلمان شیعه در زمره شاگردان او هستند. روایت کنندگان او را بالغ بر یکصد تن نوشته‌اند، از جمله: موسی بن بکر واسطی، ابان بن تغلب حریزی، حنان بن سدیر، جمیل بن دراج، هشام بن سالم، ابن بکیر، ابن مسکان، ابوخالد، ثعلبه بن میمون، علی بن عطیه، عمر بن اذنیه، محمد بن حمران، حریز، حسن بن موسی.^[۷]

فرزندان و برادران زراره

زراره فرزندانی به نام‌های عبیدالله، عبدالله، حسن، حسین، یحیی و رومی داشت.

• حسن بن زراره از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و در شمار علما، فقها و محدثان شیعه است.
• حسین بن زراره از یاران امام صادق(ع) و از بزرگان و ثقات شیعه است.^[۸]

امام صادق(ع) در مورد این دو برادر دعا کرده و فرموده است:

«‌الحسن و الحسین احاطهما الله و کلاهما و رعاهما و حفظهما بصلاح ابیهما کما حفظ الغلامین؛ ^[۹] خداوند، حسن و حسین را به واسطه صالح بودن پدرشان حمایت کند و نگاه دارد و رعایت و حفظشان کند؛ چنان که آن دو فرزند یتیم را [توسط حضرت خضر] حفظ نمود ».

• عبیدالله بن زراره که در برخی از منابع عبید ذکر شده است، از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) است. ایشان دارای شخصیتی ممتاز و جایگاهی رفیع است و در منابع حدیثی، روایتی ذکر شده که دلالت بر همنشینی زیاد او با امام صادق(ع) دارد.^[۱۰] نجاشی نام عبدالله بن زراره را در زمره مصنفان شیعه آورده است و دارای تألیف و از اصحاب امام صادق(ع) و جزو ثقات بوده است.^[۱۱]
• درباره رومی بن زراره از امام صادق و امام کاظم(ع) روایت شده است که او ثقه بوده و نجاشی هم ایشان را صاحب کتاب و تألیف دانسته است.^[۱۲]
• محمد بن زراره از اصحاب امام صادق(ع) بوده و از آن حضرت و از پدرش زراره روایت نقل کرده است و نام ایشان در زمره روات ذکر شده است.^[۱۳]
• یحیی بن زراره از اصحاب امام صادق(ع) و دارای روایات بسیار و صاحب اصول و تصانیف بوده است.^[۱۴]

برادران زراره عبدالرحمن، بکیر و حمران به غیر از مالک و قعنب تمامی از اجلاء و بزرگان هستند.^[۱۵]

برادر دیگر زراره، عبدالملک است که امام صادق(ع) قبر او را زیارت نمود و برای او طلب رحمت نمود.^[۱۶] فرزند عبدالملک، به نام ضریس، از ثقات روات است.^[۱۷]

زراره از زبان امامان

درباره زرراه دو دسته روایات از اهل بیت وارد شده است:

• برخی از روایات، مشتمل بر مدح اوست. اخبار در مدح زراره از ائمه اطهار(ع) به حد تواتر است که گاهی از او تعبیر به یکی از اوتاد زمین و اعلام دین و‌گاه به یکی از سابقین و مقربین و‌گاه به یکی از مخبتین و‌گاه به نگهبان دین و امین بر حلال و حرام شرع مبین نموده ‏اند که به چند روایت از این دسته روایات اشاره می‌شود:

1. از امام صادق (ع) روایت است که درباره زراره فرمود: «‌لولا زرارة لقلت ان احادیث ابی ‏ستذهب »، اگر زراره نبود، می‌‏گفتم که احادیث پدرم از بین خواهد رفت.^[۱۸]
2. جمیل بن دراج از امام صادق(ع) روایت کرده که حضرت فرمود: وزنه ‏های زمین و پرچم ‏های دین چهار نفرند: زرارة بن اعین، محمد بن مسلم....^[۱۹]
3. سلیمان بن خالد، از مام صادق(ع) روایت کرده که حضرت فرمود: نمی‎‏یابم کسی را که ذکر ما و احادیث پدرم را زنده کرد، جز: زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه عجلی، اگر اینان نبودند، کسی نبود که روایات پدرم را استنباط کند، و ذکر ما را زنده کند. ایشان حفظ کننده‏ دین، و امناء پدرم بر حلال و حرام الهی می‌‏باشند، و اینان سبقت گیرنده به سوی ما، در دنیا و آخرت، خواهند بود.^[۲۰]
4. جمیل بن دراج روایت شده که گفت: شنیدم امام صادق(ع) فرمود: بشارت ده مخبتین را به بهشت: برید بن معاویه عجلی، ابوبصیر لیث بن بختری، محمد بن مسلم و زراره‍. این چهار تن امناء خداوند بر حلال و حرام او و اگر ایشان نبودند، هر آینه آثار نبوت منقطع می‌‏گردید.
5. داوود بن سرحان از امام صادق(ع) نقل کرده که حضرت فرمود: یاران پدرم همگی خوب و زینت ما می‌‏باشند، چه زنده، چه مرده، ایشان، زراره، محمد بن مسلم، لیث مرادی و برید عجلی هستند. این چهار تن بر عدل و راستگویی پایدار و استوارند؛ و این جماعت سبقت جویندگان و از مقربین می‌‏باشند.^[۲۱]
6. امام موسی بن جعفر(ع) فرمود: روز قیامت که می‌‏شود منادی فریاد م ‏کند: کجایند حواریون محمد بن عبدالله، رسول الله(ص)، کسانی که نقض عهد نکرده و از او پیروی نموده ‏اند؟ ناگاه سلمان، ابوذر و مقداد برمی ‏خیزند. پس منادی فریاد می‌‏کند: کجایند حواریون علی بن ابیطالب وصی رسول الله(ص) ؟ عمرو بن حمق خزاعی، محمد بن ابی ‏بکر، میثم تمار و اویس قرنی برمی ‏خیزند. [سپس امام یک یک ائمه و حواریون ایشان را نام برده و در انتها فرمود:] آن‌گاه منادی ندا می‌‏کند: کجایند حواریون محمد بن علی و جعفر بن محمد(ع) ؟ عبدالله بن شریک عامری، زرارة بن اعین، برید بن معاویه عجلی، محمد بن مسلم، ابوبصیر، عبدالله بن ابی ‏یعفور، عامر بن عبدالله، وحمران بن اعین برمی‌‏خیزند...^[۲۲]

• دسته دوم روایاتی هستند که مشعر بر ذم و قدح اوست. محدثان شیعه روایات دسته دوم را حمل بر تقیه نموده و گفته ‏اند که صدور این گونه اخبار برای حفظ جان زراره بوده است و این مطلب از خلال بعضی از آنها استفاده می‌‏شود. به عنوان نمونه به دو روایت اشاره می‌شود:

1. حضرت صادق(ع) به عبدالله بن زراره فرمود: به پدرت سلام برسان و بگو که عیبجویی و نکوهش من نسبت به تو از نظر دفاع و صیانت تو می‌‏باشد؛ زیرا که دشمنان ما نسبت به کسی که محبوب و مقرب ما باشد، از هیچ گونه آزاری فروگذار نمی‌کنند، و او را در دوستی و نزدیکی به ما سرزنش می‌‏نمایند، و آن را که ما نکوهش نماییم، ستایش می‌کنند؛ و چون تو در بین مردم به دوستی و گرایش به ما شهرت پیدا کرده ‏ای و از این جهت مورد توجه دشمن و سرزنش مردم هستی، خواستم تا با نکوهش تو، مردم، در امر دین، تو را ستایش کنند و افکار دشمنان از تو منصرف گردد؛ زیرا خدای تعالی در کلام مجید می‌‏فرماید: «‌اما السفینة فکانت لمساکین یعملون فی البحر فاردت ان اعیبها و کان وراء هم ملک یاخذ کل سفینة غصیا »، اما کشتی از آن مستمندانی بود که در دریا کار می‌‏کردند، پس من خواستم معیوبش کنم تا از چشم طمع پادشاه ستمگری که در راهشان بود و تمام کشتی ‏های سالم را به غضب می‌‏گرفت، محفوظش دارم. این مثل را بفهم، خدای تو را رحمت کند، به درستی که تو در نزد من، از تمام مردم دوست داشتنی ‏تر، و از تمام اصحاب پدرم محبوب ‏تری، چون تو بهترین کشتی دریای بیکران امامتی و پشت سرت پادشاه ستمکار غاصبی قرار گرفته که مراقب گذشتن کشتی ‏های نیکویی است در اختیار خود قرار دهد. رحمت خدا بر تو باد، در زندگی، سرنشینانش را از روی ستم در اختیار خود قرار دهد. رحمت خدا بر تو باد، در زندگی و حیاتت، و رحمت و خشنودی خدا بر تو باد، در حال مماتت. همانا پسرانت حسن و حسین رسالت تو را به من رساندند، خداوند ایشان را رعایت کند و به سبب نیکویی پدرشان در حفظ خود نگاه دارد...^[۲۳]
2. کشی گوید: محمد بن قولویه، به سند خود، از حسین بن زراره نقل کرده که گفت: به امام صادق(ع) عرض کردم که پدرم به شما سلام می‌‏رساند و می‌‏گوید: خدا مرا قربان تو گرداند، اشخاصی که از محضر مبارکت می‌‏آیند، خبر می‌‏دهند که درباره من چیزهایی فرموده ‏اید، و این اخبار مرا ناراحت کرده است. حضرت فرمود: به پدرت سلام برسان و بگو، به خدا سوگند، من برای تو خیر دنیا و آخرت را می‌‏خواهم، و به خدا سوگند، من از تو راضی می‌‏باشم؛ پس از این به گفته مردم توجه مکن.^[۲۴]

زراره در کلام علمای شیعه

علامه حلی، در خلاصة الاقوال، درباره زراره می‌‏گوید: زراره مرد بزرگی از ما (امامیه)، در زمان خود است که بر امثال و اقرانش تقدم داشت. او قاری، فقیه، متکلم، شاعر و ادیب بوده و در او خصلت ‏های فضل و دین جمع گردیده و در شمار موثقین شمرده شده و در آن چه نقل می‌‏کرده، راستگو بوده است.^[۲۵]

نجاشی نیز، به همان گونه که از کتاب خلاصه نقل شد، زراره را تصویف نموده است، جز آن که لفظ ثقه در عبارت نجاشی ذکر نشده است.^[۲۶]

شیخ طوسی در کتاب رجالش، در باب اصحاب امام موسی بن جعفر(ع) گفته: زرارة بن اعین شیبانی، در شمار موثقین به حساب آمده و از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) روایت می‌‏کند.^[۲۷]

ابوغالب زراری در رساله ‏ای که برای فرزند فرزندش، محمد بن عبدالله، نوشته؛ درباره زراره چنین می‌‏گوید: «‌او چهره‏‌ای سپید گون و پیکری درشت و فربه داشت و بر پیشانی‏‌اش نشان سجود نقش بسته بود. هر روز جمعه که به قصد اداینماز از خانه بیرون می‌‏رفت، مردم در راه وی می‌‏ایستادند، و از دیدار سیمای روحانی و شکوهمند وی منبسط می‌‏گشتند. او در فقه و حدیث از نام آوران رجال شیعه امامیه بود و در علم کلام نیز دستی قوی و پایه‏‌ای رفیع داشت، و هیچ کس را قدرت آن نبود که در مناظره او را مغلوب سازد؛ لیکن مداومت وی به امر عبادت او را از اشتغال به کلام باز داشته بود. گروه بسیاری از متکلمین شیعه در سلک شاگردان وی به شمار رفته‌اند. او هفتاد (یا نود) سال عمر کرد. از برای آل اعین فضایل بسیاری است، و آن چه در حق ایشان گفته شده، زیادتر از آن است که برای تو بنویسم ».

از ابن ابی ‏عمیر که از بزرگان شیعه است، نقل شده که وقتی به جمیل بن دراج از بزرگان فقهاء و محدثین شیعه، گفت: چه نیکو محضری است محضر تو چه زینتی دارد مجلس افتاده تو! گفت: آری، لیکن به خدا سوگند که ما، در برابر زراره، همچون کودکان دبستانی که در نزد معلم خود باشند، بودیم.^[۲۸]

وفات

بیشتر محدثین وفات زراره را در سال ۱۴۸ بعد از وفات امام صادق(ع)، به فاصله دو ماه، یا کمتر، دانسته و گفته ‏اند که زراره به هنگام وفات آن حضرت مریض بود و به همان مرض از دنیا رفت.^[۲۹] لیکن برخی از محدثین وفات زراره را در سال ۱۵۰ ذکر کرده ‏اند.^[۳۰]

جستارهای وابسته

پانویس

اطلاعات فردی
نام کامل	احمد بن محمد اردبیلی
لقب	مقدس اردبیلی
زادگاه	اردبیل
محل زندگی	نجف
تاریخ وفات	۹۹۳ق
محل دفن	حرم امام علی(ع)
شهر وفات	نجف
اطلاعات علمی
استادان	سید علی صائغ • جمال‌الدین محمود
شاگردان	میرزا محمد استرآبادی • شیخ حسن عاملی • سید محمد عاملی • ملا عبدالله شوشتری
اجازه اجتهاد از	سید علی صائغ
تالیفات	استیناس المعنویة • حاشیه بر شرح تجرید،حدیقة الشیعة •زبدة البیان فی آیات الاحکام
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	ارتباط با دربار صفوی
اجتماعی	تلاش برای رفع مشکلات شیعیان

احمد بن محمد اردبیلی، (درگذشته ۹۹۳ق) معروف به مقدس و محقق اردبیلی از فقهای امامیه در قرن دهم قمری و از معاصران شیخ بهایی.

مقدس اردبیلی در علوم عقلی و نقلی تبحر داشت و حوزه علمیه نجف در زمان ریاست او رونقی دوباره یافت. زبدة البیان از مهمترین آثار او است. اردبیلی در مسائل فقهی چون نجاست خمر، حرمت غنا و شرایط قاضی نظریاتی بر خلاف مشهور فقهای شیعه داشت که در مجمع الفائده و البرهان آمده است.

مقدس، از دربار صفویه برای گسترش تشیع و حل مشکلات شیعیان استفاده می‌کرد با این حال زهد و تقوایش نیز زبانزد بود.

زندگی و تحصیلات

احمد اردبیلی فرزند محمد در قرن ۱۰ق در اردبیل زاده شد. وی معاصر شیخ بهایی و شاه عباس اول بود^[۱] علوم نقلی و فقه را نزد سید علی صائغ و دیگر استادانحوزه علمیه نجف فرا گرفت.^[۲] اردبیلی مدتی به شیراز مهاجرت کرد و نزد جمال الدین محمود علوم عقلی را فراگرفت.^[۳] وی در اواخر عمر در نجف از تدریس عقلیات سر باز زد و تا زنده بود به تدریس نقلیات پرداخت.^[۴] وی در دوران ریاست خود به حوزه علیمه نجف آن را رونقی تازه بخشید.^[۵] و به محقق اردبیلیمعروف شد.^[۶] او در صفر ۹۹۳ق^[۷] درگذشت و در ایوان طلای حرم امام علی(ع) به خاک سپرده شد.^[۸] حرزالدین درگذشت او را در ۹۹۲ق ذکر کرده است.^[۹]

اردبیلی نخستین کسی بود که پس از عصر شیخ طوسی دایره عمل به خبر واحد را گسترش داد و به خبر غیر امامی ثقه توجه داشت.^[۱۰]

خصوصیات اخلاقی

وی به مقدس شهرت یافت^[۱۱] از وی کراماتی نیز نقل شده است^[۱۲] مقدس اردبیلی خود را در برابر شاگردانش بسیار کوچک می‌شمرد. از شاگردانش گزارش‌هایی درباره تواضع او و کمک‌هایش به محرومان نقل شده است.^[۱۳]

وی مورد تجلیل علما و فقهای شیعه قرار گرفته است؛ از جمله سید مصطفی تفرشی^[۱۴]، شیخ حر عاملی^[۱۵]علامه مجلسی و شیخ عباس قمی او را با القاب و عبارت‌های گوناگونی ستوده‌اند.^[۱۶] صاحب جواهر و محدث بحرانی در الحدائق الناضرة و صاحب مستند الشیعه از او به عظمت یاد کرده‌اند.

ارتباط با دربار صفوی

وی با دربار صفویه ارتباط داشت، و از این راه در گسترش تشیع و حل مشکلات شیعیان تلاش‌های زیادی کرد هر چند وی به درخواست شاه عباس صفوی برای ترک نجف و مهاجرت به ایران پاسخ منفی داد اما برای حل مشکلات شیعیان همواره به دربار صفوی تذکراتی می‌داد و نامه‌نگاری می‌کرد.^[۱۷]

به گفتۀ حرزالدین در معارف الرجال، مقدس اردبیلی در نجف بود، نامه‌ای درباره نیازمندی یکی از علویان، به شاه طهماسب اول نوشت و در آن شاه را به دوستی و برادری خطاب کرد. هنگامی که شاه طهماسب نامه را خواند بهآن شخص علوی کمک کرد و به نزدیکان خود گفت هنگامی که من از دنیا رفتم این نامه در قبر من زیر سرم قرار دهید تا به وسیلۀ آن بر تکیر و منکر احتجاج کنم به اینکه ملا احمد مرا برادر و دوست قبول کرده است و سبب نجاتم از آتش شود.^[۱۸]

مرجعیت

اردبیلی، از سید علی صائغ اجازه اجتهاد دریافت کرد. ^[۱۹] و به گفتۀ محمد ابراهیم جناتی، در سال‌های ۹۸۴-۹۹۳ق مرجع تقلید بوده است و مردم به این عنوان به او رجوع می‌کردند.^[۲۰]

شاگردان

گفته شده است مقدس اردبیلی ۱۰ شاگرد داشته است برخی از شاگردانش عبارتند از:

برخی اندیشه‌ها

مقدس اردبیلی در برخی از مسائل فقهی مانند نجاست خمر، حرمت غنا^[۲۷] و شرایط قاضی^[۲۸] آرائی بر خلاف مشهور داشته است که آنها را در کتاب مجمع الفائدة و البرهان فی شرح الاذهان بیان کرده است.^[۲۹]

آثار

اردبیلی در موضوعات کلام، فقه، اصول، عقاید و سیره اهل بیت(ع) آثاری نگاشت که برخی از آنها عبارتند از:

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• اندیشه سیاسی محقق اردبیلی

  [نمایش] ن ب و فقیهان شیعه

  [نمایش] ن ب و مفسران شیعه

حسین بن جمال الدین محمد خوانساری، معروف به محقق خوانساری (۱۰۱۶-۱۰۹۹ق/۱۶۰۷-۱۶۸۸م) از فقهای مکتب فقهی اصفهان و حکیم شیعی در دوره صفوی، در قرن یازدهم هجری است، که در فلسفه و حکمت و دانش‌های معقول و منقول تبحّر داشت.

او در آغاز به کلام و فلسفه گرایش داشت، ولی بعدها به فقه و اصول علاقمند و در این رشته معروف شد و ریاست علمی و مذهبی زمان بر او مسلّم گردید.

وفاتش به سال ۱۰۹۸ق در ۸۲ سالگی در اصفهان بوده‌است و در قبرستان تخت فولاد اصفهان، نزدیک قبر بابا رکن الدین مدفون گردید، که این بخش از قبرستان تخت فولاد، به تکیه آقا حسین خوانساری معروف شده‌است.

زندگینامه

آقا حُسَینِ خوانْساری فرزند جمال‌الدین، معروف به محقق خوانساری (۱۰۱۶-۱۰۹۹ق/۱۶۰۷-۱۶۸۸م)، دانشمند، فقیه و حکیم بزرگ شیعی ایرانی در دوره صفوی است. وی پیش از رسیدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامی به اصفهان رفت و در مدرسه خواجه‌ملک که مجمع فضلای بزرگ آن زمان بود، به تحصیل پرداخت. در اصفهان از محضر استادان بسیاری استفاده کرد و به همین جهت خود را «تلمیذالبشر» نامید که اشاره به کثرت استادهایش داشته باشد. آقاحسین علوم عقلی را نزد میرابوالقاسم فندرسکی، و علوم نقلی را در محضر محمدتقی مجلسی تکمیل کرد و از وی اجازه روایت گرفت. از استادان دیگر وی، محقق سبزواری مؤلف کتاب الذّخیره و حیدر بن محمد خوانساری نویسندهزبدة‌التصانیف را نام برده‌اند. گرچه در دوران تحصیل گرفتار فقر و تنگدستی بود، ولی سرانجام به جایی رسید که شاه سلیمان صفوی جبّه گرانبهای خود را برای او فرستاد و در یکی از سفرها نیابت سلطنت و رسیدگی به کارهای کشوری را به وی واگذار کرد. آقاحسین با وجود جاه و مقام و رفاهی که داشت، همواره پناه بینوایان و تهیدستان بود. او در دانشهای معقول و منقول تبحّر داشت و به گفته افندی اصفهانی «پشتوانه اهل علم» بود.^[۱]

وی در آغاز به کلام و فلسفه گرایش داشت، ولی بعدها به فقه و اصول گرایید و در این رشته معروف شد و ریاست علمی و مذهبی زمان بر او مسلّم گردید. خوانساری گه‌گاه به عربی و فارسی شعر می‌سرود و منشآت زیبا به هر دو زبان پدید می‌آورد.

اساتید

او تحصیلات خود را در حوزه اصفهان به انجام رسانید و در مدرسه خواجه ملک، جنب مسجد شیخ لطف الله مشغول تحصیل گردید. معقول را نزد میرفندرسکی و منقول را نزد ملا محمد تقی مجلسی اول و خلیفة السلطان و محقق سبزواری و... تکمیل نمود.

شاگردان

وی در هر دو رشته معقول و منقول تدریس می‌کرد و به همین جهت به «استادالکل فی‌الکل» معروف گشت. شاگردان و تربیت‌شدگان او، که خود از أعلام فقه و حکمت به شمار می‌رفتند، عبارتند از:

آثار

آقاحسین خوانساری نویسنده‌ای پرکار بود و آثاری فراوان از خود به یادگار گذاشت. نوشته‌های او را می‌توان به ۳ دسته تقسیم کرد:

الف ـ آثار چاپی:

• مشارق الشموس فی شرح‌ الدروس. کتاب معروف او در فقه، که شرحی است بر کتاب‌الدروس نوشته شهید اول ابوعبدالله محمدبن مکی عاملی (۷۳۴-۷۸۴ق/۱۳۳۴-۱۳۸۲م). این کتاب ناتمام است و آقاحسین موفق نشده است، شرح مبحث اخبار ائمه و گفتارهای فقیهان امامی در هر مبحث را به اتمام برساند.^[۲] این کتاب به گفته صاحب روضات‌الجنات از لحاظ کثرتِ تحقیقات، کم‌نظیر است. ^[۳] این کتاب ۲ بار در ۱۳۰۵ و ۱۳۱۱ق/۱۸۸۸ و ۱۸۹۳م در تهران چاپ شده است؛
• تعلیقه بر حاشیه محقق سبزواری. تهران، ۱۳۱۷ق/۱۸۹۹م؛
• الرساله فی مقدمه‌الواجب، ایران، ۱۳۱۷ق/۱۸۹۹م.

ب ـ آثار خطی:

 

تکیه خوانساری‌ها در مزار تخت پولاد. در این بقعه حدود هفتاد نفر از صالحان و عالمان مدفونند.

آثار خطی او به‌طور گسترده‌ای در کتابخانه‌های ایران موجود است و کمتر کتابخانه‌ای است که چند اثر از او را نداشته باشد.

ازجمله این کتابخانه‌ها می‌توان موارد ذیل را برشمرد: ^[۴]

 

قبر آقا جمال خوانساری و آقا حسین خوانساری در تکیه آقا حسین خوانساری (قبرستان تخت فولاد اصفهان)

ج ـ آثار منسوب:

درگذشت

وفاتش به سال ۱۰۹۸ ه.ق در هشتاد و دو سالگی در اصفهان بوده‌است و در قبرستان تخت فولاد اصفهان، نزدیک قبر بابا رکن الدین مدفون گردید.آقا جمال‌الدین خوانساری وآقا رضی‌الدین خوانساری، پسران وی نیز در همانجا مدفون هستند، که به تکیه آقا حسین خوانساری معروف شده‌است.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دائره المعارف بزرگ اسلامی

مهدی خالصی

اطلاعات فردی
خویشاوندان سرشناس	محمد خالصی
تاریخ تولد	۱۲۷۶ق
محل زندگی	کاظمین، نجف، سامرا و مشهد
تاریخ وفات	۱۳۴۳ق
محل دفن	حرم امام رضا(ع)
شهر وفات	مشهد
اطلاعات علمی
استادان	پدرش • عباس جَصّانی • محمدحسین کاظمی • میرزا حبیب الله رشتی • میرزا محمدحسن شیرازی • آخوند خراسانی
سایر	مرجع تقلید خالصی • تدریس در حوزه • دعوت از عالمانی مانند شیخ حسین رشتی برای تدریس در کاظمین
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	فتوای جهاد بر ضد انگلیس در جنگ جهانی اول • تاسیس حزب جمعیة استخلاص الحرمین الشریفین و بین النهرین • مبارزه با استعمار انگلستان • مبارزه مسلحانه با انگلیس
اجتماعی	تأسیس مدرسة الزهراء در کاظمین

شیخ مهدی خالصی کاظمی (۱۳۴۳ـ۱۲۷۶ق) معروف به مهدی خالصی در ۱۳۳۹ق پس از درگذشت شیخ الشریعه اصفهانی، از مراجع تقلید شیعیان شد. او در زمان اشغال عراق، فتوای جهاد بر علیه انگلیسی‌ها را صادر کرد و در کاظمین تظاهراتی بر ضد حاکم عراق بر پا ساخت. سرانجام خالصی با فرزندان و همراهانش دستگیر و به بصره و جده تبعید شد. وی بنا به درخواست دولت ایران راهی این کشور شده و در قم و سپس در مشهد ساکن شد. وی در ۱۶فروردین ۱۳۰۴ شمسی از دنیا رفت و در اطاقی واقع در رواق «دار السياده» در مرقد امام رضا(ع)، به خاک سپرده شد.

معرفی

نام او محمدمهدی نیز ذکر شده است.^[۱] پدرش حسین (متوفی ۱۳۱۲) و جدش عبدالعزیز (متوفی ۱۲۸۶) از عالمان کاظمین و خالص (شهری در شرق بغداد) بودند.^[۲]

او در ۱۲۷۶ق در کرْخ، از توابع کاظمین، به دنیا آمد. و در ۱۶ فروردین ۱۳۰۴ش(۱۳۴۳ق) از دنیا رفت^[۳] و در رواق دارالسیاده، نزدیک مرقد امام رضا(ع)، به خاک سپرده شد.^[۴]

خالصی را مردی زاهد، آراسته به اخلاق نیکو، کم حرف و اغلب اوقات متبسم وصف کرده‌اند.^[۵]

او در ۱۳۳۹ق پس از درگذشت شیخ الشریعه اصفهانی، از مراجع تقلید شیعیان شد.^[۶] و پذیرفتن مناصب حکومتی را حرام دانست.

اساتید

علوم دینی را در کاظمین، نجف و سامرا نزد پدرش و عالمانی چون عباس جَصّانی (متوفی ۱۳۰۶)، محمدحسین کاظمی (متوفی ۱۳۰۸)، میرزا حبیب الله رشتی (متوفی ۱۳۱۲)، میرزا محمد حسن شیرازی (متوفی ۱۳۱۲) و آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (متوفی ۱۳۲۹) فراگرفت.^[۷] او در کاظمین به تدریس فقه، اصول و کلام پرداخت و سالها بعد به مرجعیت و شهرت رسید.^[۸] خالصی در کاظمین مدرسه‌ای دینی با نام مدرسة الزهراء تأسیس کرد و برای تدریس، از عالمانی مانندشیخ حسین رشتی (متوفی ۱۳۴۸) دعوت کرد.^[۹] در منابع از شاگردان او نامی برده نشده است.

فعالیت‌های سیاسی در عراق

فتوای جهاد

خالصی در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸م) همگام با مرجع بزرگ شیعه، میرزا محمدتقی شیرازی (متوفی ۱۳۳۸)، و شماری دیگر از علما، برضد انگلیسی‌ها فتوای جهاد صادر کرد.^[۱۰] او در ۱۳۳۷ق در پی دعوت میرزای شیرازی برای مشاوره درباره نهضت مبارزه با استعمار به کربلا رفت. در ۱۳۳۸ق، به درخواست سید ابوالقاسم کاشانی به بهانه نظارت بر امور زائران، که از کاظمین به کربلا می‌رفتند، به کاظمین رفت. سپس از آنجا به بغداد رفت و رهبری انقلاب ضد استعماری مردم عراق را برعهده گرفت.^[۱۱] فتوای او مبنی بر وجوب بذل مال در راه جهاد و وجوب مصادره اموال تخطی کنندگان از پرداخت آن، مخالفتهایی را در پی داشت، زیرا برخی آن را مُهر تأییدی بر عمل ترکهای عثمانی می‌دانستند که به نام وظیفه دوران جنگ، به مصادره اموال مردم می‌پرداختند.^[۱۲]

مبارزه مسلحانه با انگلیس

خالصی برای صدور فتوایی مشترک از جانب علمای کاظمین درباره جهاد در برابر استعمارگران تلاش کرد، ولی به نتیجه‌ای نرسید و به شیوه پیشین خود (یعنی مبارزه مسلحانه برضد انگلیس) ادامه داد.^[۱۳]

وی با همراهی فرزندش محمد (متوفی ۱۳۸۳) و برخی دیگر، رهبری جناح چپ جنگ را در منطقه بصره (به مرکزیت حویزه) برعهده گرفت.^[۱۴] پس از ناکامی مجاهدان عراقی و در پی موافقت بریتانیا با استقلال عراق و تشکیل حکومت ملی، خالصی به بغداد بازگشت و در سخنرانیهای خود به تحلیل و افشای توطئه‌های سیاسی پرداخت.^[۱۵]

بیعت مشروط با امیر فیصل

او در همان سال پس از تشکیل حکومت مستقل در عراق، با امیر فیصل، حاکم عراق (متوفی ۱۳۵۲)، بیعت کرد؛ مشروط بر اینکه استقلال عراق را حفظ کند و آن را از سلطه بیگانگان دور نگهدارد و به تأسیس مجلس نمایندگان پایبند باشد.^[۱۶] خالصی در ۱۳۴۰ ریاست کنفرانس کربلا را برعهده گرفت که در آن، حمله وهابیان به عراق محکوم شد.^[۱۷]

فتوا در تحریم انتخابات

خالصی پس از پای بند نماندن فیصل به شروط بیعت نامه و انعقاد معاهده با انگلستان در ۱۳۴۰/۱۹۲۲، که در آن مفهوم قیمومت گنجانده شده بود،^[۱۸] بیعت مردم عراق با فیصل را ملغا اعلام کرد.^[۱۹] هنگامی که دولت درصدد تشکیل مجلس نمایندگان برآمد تا معاهده مزبور را رسمی کند، تعدادی از علمای بزرگ از جمله خالصی، فتاوایی شدیداللحن در تحریم انتخابات صادر کردند.^[۲۰] آنان در این فتواها خواستار لغو نظام استعماری، خروج مستشاران انگلیسی، بازگشت تبعیدشدگان، آزادی بیان و اجازه تأسیس احزاب سیاسی شدند.^[۲۱]

به گفته محمدرضا طبسی،^[۲۲] خالصی با آنکه مجلس وقت عراق را فرمایشی می‌دانست، حضور نمایندگانی از شیعیان را در مجلس و دولت لازم می‌شمرد. او در پی تهدید مرزهای شمالی عراق از سوی ترکیه، فتوایی مبنی بر تحریم دفاع از عراق در مقابل ترکیه صادر کرد.^[۲۳]

تبعید به بصره و جده

در ۱۳۲۰ش، به رغم تلاش ملک فیصل برای متقاعد ساختن خالصی به تغییر دادن فتوای پیشینش، او بار دیگر به تحریم انتخابات فتوا داد^[۲۴] و در کاظمین تظاهراتی برضد فیصل بر پا ساخت. سرانجام خالصی و فرزندانش حسن و علی، نوه برادرش علی نقی خالصی و یکی از یارانش به نام سلمان قطیفی دستگیر و به بصره تبعید شدند.^[۲۵] تبعید خالصی اعتراض مردم را در شهرهای مختلف از جمله بغداد، نجف و کاظمین در پی داشت.^[۲۶] سپس او و همراهانش به جدّهتبعید شدند.^[۲۷]

حضور در ایران و ترور نافرجام

در ۱۳۲۰ش، به درخواست دولت ایران، خالصی پس از انجام دادن مراسم حج راهی ایران شد.^[۲۸] در مراسم استقبال مردم بوشهر، او هدف ترور نافرجام مردی انگلیسی قرار گرفت. سپس به شیراز و اصفهان رفت و برای ملاقات با سید ابوالحسن اصفهانی (متوفی ۱۳۲۵ش/۱۳۶۵) و میرزا محمدحسین نائینی (متوفی ۱۳۱۵ش/۱۳۵۵) که به حمایت از او عراق را ترک کرده بودند، راهی قم شد. خالصی در ۱۳۲۱ش با علمای یاد شده درباره چگونگی ادامه مبارزه اختلاف نظر پیدا کرد و به مشهد رفت.^[۲۹] برخی، سبب رفتن وی را به مشهد، درخواست دولت ایران پس از پخش شایعه‌ای در نشریات اروپایی مبنی بر نقش خالصی در تحریک به قتل ایمبری (کنسول ایالات متحده امریکا در تهران) دانسته‌اند.^[۳۰]

تشکیل حزب در مشهد

خالصی در مشهد حزبی با نام جمعیة استخلاص الحرمین الشریفین و بین النهرین تأسیس کرد و از مسلمانان کشورهای اسلامی خواست که با پیوستن به آن، اماکن مقدس حجاز و عراق را از وجود کافران پاک کنند. او که پیشتر در سفرش به قم فتوا داده بود دولت ایران می‌تواند زکات و خمس را برای نیروهای مسلح مسئولِ حفاظت از مرزها صرف کند، در خراسان فتوا به جواز استفاده از اموال موقوفه امام رضا(ع) برای رفع نیازهای مالی دولت داد. این دو فتوا همراه با فتوای وی مبنی بر جایز نبودن برگزاری جشن عید نوروز در آن سال به دلیل اشغال سرزمینهای مقدس مسلمانان به دست دشمنان، مخالفتهای برخی از رجال دینی را در پی داشت. حتی شایع کردند که او بهائی است، زیرا عید نوروز در آن سال مصادف با سالگرد مرگ عباس افندی، یکی از سران بهائیان بود. از اینرو، چندین تظاهرات در موافقت و مخالفت با خالصی برگزار شد. سرانجام او که به دلیل اهانتهای مختلف، سخت آزرده خاطر شده بود، تصمیم گرفت به تهرانبرود، اما پس از ابراز ندامت و اصرار مردم مشهد، همانجا ماند.^[۳۱]

تالیفات

آثار مهم مهدی خالصی عبارتند از:

برادران

راضی و محمدصادق از جمله برادران خالصی بودند.

راضی خالصی

راضی در ۱۲۷۴ در کاظمین به دنیا آمد، همراه با پدر و برادرانش به نجف رفت و پس از فراگیری ادبیات عرب، فقه و اصول به کاظمین بازگشت، اما بعد از درگذشت عباس جَصّانی، استادش در کاظمین، مجددآ به نجف بازگشت و نزدمحمدحسین کاظمی و میرزا حبیب الله رشتی فقه و اصول خواند. سپس در درس میرزای شیرازی در سامرا حاضر شد و پس از فوت او به کاظمین بازگشت و به نشر احکام، تدریس و اقامه نماز جماعت پرداخت.^[۳۶]

راضی خالصی، عالمی مشهور در عراق بود و تبحر او را در علوم عقلی و نقلی، فصاحت لسان و بلاغت کلام و نیز حافظه قوی‌اش را ستوده‌اند.^[۳۷] عبدالحسین بغدادی (متوفی ۱۳۲۵ش/ ۱۳۶۵)، عیسی اَعرجی، مهدی جَرقومی (متوفی ۱۳۳۹)، عبدالحسین و علی (فرزندان محمدتقی تستری کاظمی) از شاگردان وی بودند.^[۳۸] راضی در ۱۳۴۷ در کاظمین از دنیا رفت و همانجا به خاک سپرده شد. فرزند وی، مرتضی، پس از وی عهده دار اقامه جماعت گردید.^[۳۹]

تالیفات

برخی از آثار راضی خالصی عبارتاند از:

1. شرح معالم الاصول حسن بن زین الدین عاملی،
2. حاشیه بر قوانین الاصول ابوالقاسم قمی.
3. حاشیه بر الرسائل شیخ انصاری.
4. رساله‌های متعدد فقهی؛ و منظومهای در فقه.^[۴۰]

محمدصادق خالصی

محمدصادق خالصی نیز از علما و ائمه جماعت کاظمین بود. نورالدین بن حامد واعظی (متوفی ۱۳۹۱) از شاگردان وی بود. او در ۱۳۴۱ در کاظمین از دنیا رفت و همانجا مدفون شد.^[۴۱]

جستارهای وابسته

• محمد خالصی زاده

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام

ملا علی کنی

اطلاعات فردی
تاریخ تولد	۱۲۲۰ هجری قمری
زادگاه	روستای کن شمال‌غرب تهران
تاریخ وفات	۱۳۰۶ ه.ق
محل دفن	تهران،حرم عبدالعظیم حسنی
شهر وفات	تهران
اطلاعات علمی
استادان	سید ابراهیم قزوینی، مرتضی انصاری• محمد حسن نجفی  حسن کاشف الغطاء• سید اسدالله شفتی
شاگردان	موسی شراره عامِلی• اسداللّه تهرانی محمدعلی خوانساری• محمود لواسانی محمدباقر اصطهباناتی شیرازی
تالیفات	ارشاد الامة • تلخیص المسائل • توضیح المقال
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	مخالفت با قرار داد رویتر • مخالفت با فراموشخانه

حاج ملاعلی کنی (۱۲۲۰ ـ ۱۳۰۶ ق.)، فقیه امامی قرن سیزدهم و چهاردهم قمری بود. او مرجعیت دینی ایران را عهده‌دار بود و به عنوان عالمی با نفوذ، مقبول عام و خاص و حتی دربار ناصرالدین‌شاه، به دفاع از دین و ترویج آن می‌پرداخت. ملاعلی‌کنی با قرارداد رویتر مخالفت کرد و تلاش‌هایش از جمله عوامل لغو این قرارداد بود. ملا علی کنی بسیار متمول بود، اما ساده می‌زیست و در کارهای خیر و دستگیری از ستمدیدگان پیشقدم می‌شد. وی در شاخه‌های مختلف علوم اسلامی آثاری از خود به یادگار گذاشت که شرح بر جواهر الکلام و توضیح المقال از جمله آن‌هاست. «کلمه قبیحه آزادی» واژه ای است که در یکی از نامه‌های وی به شاه دیده می‌شود.

تولد و درگذشت

وی در ۱۲۲۰ق در روستای کن، در شمال‌غرب تهران، به دنیا آمد. و در ۱۳۰۶ق در تهران درگذشت و در حرم عبدالعظیم حسنی در شهرری به خاک سپرده شد. در تشییع جنازه او، پیروان ادیان دیگر نیز شرکت داشتند. در شهرهای مختلف برای او مجالس یادبود برپا گردید و اشعار بسیاری در رثایش سرودند.^[۱]

 

ملا علی کنی (فرد وسط)

تحصیل

پدرش، قربانعلی آملی، کشاورز بود. پس از آنکه علی خواندن و نوشتن را فراگرفت، خانواده‌اش نزدیک بیست سال با ادامه تحصیل او مخالفت کردند.

وی سرانجام، با جلب موافقت آنان، در یکی از مدارس دینی تهران مشغول به تحصیل شد و سپس برای ادامه تحصیل به عتبات رفت. در فاصله سال‌های ۱۲۴۴ تا ۱۲۴۶ که طاعون در عراق شیوع یافت، از نجف خارج شد و بعد به این شهر بازگشت و به ادامه تحصیل پرداخت.^[۲]

اساتید

کنی، فقه و اصول را نزد محمد حسن نجفی معروف صاحب جواهر و دیگرانی فرا گرفت:

• سیداسدالله شفتی اصفهانی
• شیخ حسن کاشف الغطاء
• شیخ مشکور جَولاوی نجفی
• سید ابراهیم قزوینی حائری
• شیخ مرتضی انصاری^[۳]

شاگردان

• موسی شراره عامِلی
• اسداللّه تهرانی
• محمدعلی خوانساری
• محمود لواسانی
• محمدباقر اصطهباناتی شیرازی
• محمدنبی‌بن احمد تویسرکانی^[۴]

 

ملا علی کنی

جایگاه علمی و اجتماعی

ملاعلی کنی در ۱۲۶۲ ق. به ایران بازگشت و در تهران ساکن شد. کنی در فقه، اصول، رجال، حدیث و تفسیر تبحر داشت.^[۵] او یکی از چهار عالم بزرگ آن روزگار ایران بود که صاحب جواهر، در پاسخ ایرادی که از محمدشاه قاجار برایش نقل کرده بودند، مقام علمی آن‌ها را تأیید و به اجتهادشان تصریح کرده بود.^[۶]

او به‌تدریج در ایران ریاست دینی یافت و به عنوان عالمی با نفوذ، مقبول عام و خاص و حتی در دربار ناصرالدین‌شاه شد، چنان‌که بیشتر مردم ایران مقلد او شدند. به نوشته اعتمادالسلطنه نفوذ حاج‌ملاعلی کنی چنان بود که گاهی دعاوی شرعی مربوط به رجال دولت نیز برای داوری به محکمه او ارجاع می‌شد.^[۷]

وی از ۱۲۸۲ق. تولیت مدرسه مروی را برعهده گرفت^[۸] و بیشتر عالمان آن زمان تهران از تربیت‌یافتگان او بودند.^[۹] او در بزرگداشت عالمان معاصر خود بسیار کوشا بود.^[۱۰]

ملاعلی‌کنی بسیار متمول بود، اما ساده می‌زیست و در کارهای خیر و دستگیری از ستمدیدگان پیشقدم می‌شد. مورخان وی را رئوف، سخاوتمند، زاهد و باتقوا وصف کرده و درباره نفوذ کلامش گفته‌اند که هیچ امر اجتماعی مهمی در ایران بدون تأیید او قابل اجرا نبود. ناصرالدین‌شاه به ملاقاتش می‌رفت و او را بسیار گرامی می‌داشت و از وی پیروی می‌کرد.^[۱۱]

ملاعلی‌کنی و مسائل سیاسی

ملاعلی‌کنی به مسائل سیاسی نیز توجه داشت و با توجه به آنکه به تعبیر عالم معاصرش، جاپلقی مؤلف طرائف‌المقال،^[۱۲] پناه مظلومان بود و بر صاحبان قدرت سلطه داشت و سخنش نزد سلطان (یعنی ناصرالدین شاه قاجار) پذیرفته می‌شد، در مواقع ضروری از برخی مداخلات ابا نداشت.

کلمه قبیحه آزادی

زمانی که کلمه «آزادی» رایج شد و برخی از روزنامه‌ها افراط کردند^[۱۳] ملاعلی کنی در رجب سال ۱۲۹۰ه ق، نامه‌ای برای شاه ارسال کرد:

«کلمه قبیحه آزادی.... به ظاهر خیلی خوش نماست و خوب، در باطن سراپا نقض است و عیوب. این مسئله برخلاف جمیع احکام و رسل و اوصیاء و جمیع سلاطین عظام و حکام والا مقام است. به این جهت... دولت را وداع تام و تمام باید نمود، به واسطه اینکه اصل شرایع و ادیان در هر زمان خود قید محکم سخت و شدیدی بوده و می‌باشد که ارتکاب مناهی و محرمات ننمایند، معترض اموال و ناموس مردم نشوند. و هکذا بر خلاف مقاصد و انتظام دولت و سلطنت است که هر کس هر چه بخواهد بگوید، و از طریق تقلب و فساد نهب اموال نماید و بگوید: آزادی است، و شخص اول مملکت همه را آزاد کرده است و در معنی به حالت وحوش برگردانیده. معلوم است نفوس بالطبع در طبیعت شیطانی، مایل به هوی و هوس و برآوردن متشبهات خودند. همین مایه بی‌نظمی و زیادی تاخت و تاز شده و هیچ کس نمی‌تواند چاره کند.^[۱۴]

قرارداد رویتر

پس از انعقاد قرارداد رویتر در ۱۲۹۰ ق، حاج ملا علی کنی به ناصرالدین شاه نامه‌ای نوشت و با این قرارداد مخالفت کرد. او در این نامه با اشاره به مُفاد قرارداد، نوشت: «امتیازات و تصرفات این کمپانی در ایران به مراتب بیش از کمپانی هند خواهد بود؛ چراکه که طبق این قرارداد «جمیع خلق مجبور بر تسلیم اموال و املاک خود» هستند و نتیجه‌اش نفی صریح تسلط دولت بر «املاک و اشجار و آب و اراضی رعایا» است و حاصلش از بین رفتن اقتدار دولت و ملت، ناتوانی در حفظ سرحدات و عدم امکان مقابله با هجوم دشمنان است.»

ایشان ضمن تأکید بر اینکه «اگر علمای اعلام در مسائل دولتیه اختلالی مشاهده فرمایند... لازم است عرض کنند»، خواه پسند خاطر شاه بشود یا نشود و «در مقام اصلاح آن برآید یا نیاید»، از شاه قاطعانه خواست که «اهتمام بر حفظ دین و دولت و دفع هر خائن از مملکت و ملت» نماید و «به خصوص همین شخصی را که قرار راه‌آهن داده و عهدنامه آن را بر وفق صلاح دشمن دین و دولت نوشته» برکنار کند. مراد وی، میرزا حسین‌خان سپهسالار، صدراعظم وقت بود. در اثر مخالفت‌های حاج ملا علی کنی، میرزا حسین خان سپهسالار در هنگام بازگشت شاه از سفر اروپا، عزل شد.^[۱۵] برخی نوشته‌اند که با وجود تقاضاهای مکررِ سپهسالار، ملا علی حاضر به ملاقات با او نشد.^[۱۶]

فراموشخانه

کنی در همان نامه‌ای که درباره قرارداد رویتر نوشت، به میرزا ملکم‌خان و اقدام او در تأسیس فراموشخانه (لژ فراماسونری) نیز اشاره می‌کند و مخالفت همه جانبه خود با آن را اعلام می‌نماید.^[۱۷]

 

پوستر همایش بزرگداشت ملا علی کنی

آثار علمی

آثار فقهی

• ارشاد الاُمَة، به فارسی، که رساله عملیه اوست. جلد اول آن در ۱۲۷۰ و جلد دوم آن در ۱۲۸۷ چاپ شد.^[۱۸]

 

مزار ملا علی کنی

• تلخیص المسائل، که خود آن را با نام تحقیق الدلائل شرح کرده است.

بخش «القضاء و الشهادات» این کتاب در ۱۳۰۴ به اهتمام فرزندش محمد و نیز در ۱۳۱۷ در تهران با نام کتاب القضاء به چاپ رسیده است.^[۱۹] آقابزرگ طهرانی^[۲۰]این کتاب را دقیق‌تر و استوارتر از جواهر الکلام دانسته است. در کتاب‌های فقهی معاصر به آرای حاج ملا علی کنی در این کتاب استناد شده است.^[۲۱]

• حاشیه بر جواهر الکلام.^[۲۲]

آثار غیر فقهی

• رساله‌هایی در باب اوامر و نواهی، مفاهیم و استصحاب، که آن‌ها را هنگام تحصیل در نجف نوشته است.^[۲۳]
• ایضاح المشتبهات فی تفسیر الکلمات المشکلة القرآنیة^[۲۴]
• مواعظ حسنه؛^[۲۵]
• توضیح المقال، در علم درایه و رجال، که در انتهای آن شرح مختصری از زندگی شصت تن از بزرگان علم رجال آمده است. این کتاب در ۱۲۹۹ و ۱۳۰۲، همراه با رجال ابوعلی حائری (منتهی‌المقال)، چاپ شده است. میرزا حسین نوری در چاپ دوم آن شرح‌حال شصت تن از مشایخ علم رجال را به آن افزوده و حاشیه‌ای هم بر کتاب نوشته است.^[۲۶] در ۱۴۲۱ق نیز توضیح المقال، با تحقیق محمدحسین مولوی، در قم چاپ شد.

فرزندان و نوادگان

تعدادی از فرزندان و نوادگان ملا علی کنی عالمان دینی بودند و برخی از ایشان آثار ارزشمندی نیز تألیف کردند. معروف‌ترین ایشان، شیخ جواد کنی، نوه دختری ملا علی کنی، فرزند شیخ مهدی لاریجانی (از عالمانِ بنام شهرری و داماد حاج ملاعلی کنی) است.^[۲۷]

همایش بزرگداشت

در دی ماه سال ۱۳۹۰ هجری شمسی از سوی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان تهران و موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران همایش بزرگداشتی برای حاج ملا علی کنی برگزار شد. در این همایش که در دانشگاه تهران برگزار شد، محمد رضا مهدوی کنی رئیس مجلس خبرگان رهبری سخنرانی کرد.^[۲۸]

در این همایش مقالاتی نیز ارائه شد. برخی از عناوین مقاله‌ها عبارت‌اند از:

• "ملا علی کنی" "تولیت و مدیریت حوزه مروی"
• "مقابله آیت الله حاج ملا علی کنی با تهاجم فرهنگی غرب"
• "بررسی نقش رابطه ملا علی کنی و میرزا حسن خان سپهسالار"

برگزیده‌ای از مقاله‌های این همایش منتشر شده است.^[۲۹]

جستارهای وابسته

• حوزه علمیه تهران

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام