حسن بن موسی نوبختی
علمای شیعه > فیلسوفان شیعه > فیلسوفان شیعه قرن 3 قمری > حسن بن موسی نوبختی
حسن بن موسی نوبختی
| حسن بن موسی نوبختی | |
|---|---|
| استادان | ابو سهل نوبختی |
| شاگردان | ابوعثمان دمشقی اسحاق بن حنین ثابت بن قره |
| نقش‌های برجسته | متکلم فیلسوف نخستین نویسنده مسلمان در ملل و نحل |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| آثار | فرق الشیعه الآراء و الدیانات التنزیه و ذکر متشابه القرآن و آثار دیگر. |
| خویشاوندان | ابو سهل نوبختی |
ابو محمد حسن بن موسی نَوبَختی، از متکلمان و فلاسفه امامیه قرن سوم و چهارم قمری. او از نخستین دانشمندان مسلمانی است که درباره ملل و نحل کتاب نوشته‌‌اند. نوبختی در دوره غیبت، با گرایشهای فلسفی و آگاهی از اصول و مبانی اعتقادی فرقه‌های گوناگون، استدلالهای عقلی را در تحکیم مبانی اعتقادی امامیهبه‌کار گرفت. وی با متکلمان معتزلی و امامی مشهوری چون ابوعلی جبائی، ابوالقاسم بلخی، محمد بن عبدالله بن مَمَلک اصفهانی و ابن قبه رازی، مناظره داشته است.
نوبختی آثار متعددی نگاشت که برخی از آنها تا قرن هفتم هجری قمری موجود بوده است؛ فرق الشیعه تنها اثری است که از او بر جای مانده است.
محتویات
نسب و زندگی
خاندان نوبختی از خاندان‌های سرشناس امامی در دوره غیبت صغری بودند که ریشۀ ایرانی داشتند و افزون بر شهرت علمی، مناصب مهمی را نیز در دستگاه خلافت عباسی بر عهده گرفتند.[۱]
حسن بن موسی از طرف مادر منتسب به خاندان نوبختی است و ابو سهل نوبختی، متکلم نامدار امامیه، دایی او است.[۲] در اینکه پدر وی از خاندان نوبختی بوده یا فرزند وی تنها به سبب انتساب مادر به نوبختی اشتهار یافته است، اطلاعی در دست نیست.[۳]
سال ولادت و وفات نوبختی نیز معلوم نیست. ابن ندیم تاریخ وفات او را در الفهرست خود آورده بوده[۴] اما در نسخه‌های موجود کتاب، این عبارت ساقط شده است. با توجه به اینكه نجاشی[۵] زمان زندگی نوبختی را پیش و پس از سال ۳۰۰ یاد کرده، می‌توان حدس زد که وی در دهۀ نخست قرن چهارم زنده بوده است.
استادان و شاگردان
مهمترین استاد نوبختی، دایی او، ابو سهل نوبختی بوده است که از دانشمندان و متکلمان نامدار شیعی به شمار می‌رود.
نوبختی صاحب حلقه درسی مهمی در کلام و فلسفه گردید. جمعی از ناقلان کتابهای فلسفی، مانند ابوعثمان دمشقی، اسحاق بن حنین و ثابت بن قره، نزد او شاگردی کرده‌اند.[۶]
مناظرات
از عناوین کتابهای وی برمی‌آید که با متکلمان معتزلی و امامی بزرگ و مشهور معاصر خود، مانند ابوعلی جبائی، ابوالقاسم بلخی، محمد بن عبدالله بن مَمَلک اصفهانی و ابن قبه رازی، مناظره داشته است. برای نمونه، نجاشی به کتابی از وی اشاره کرده که در آن مجالس خود را با ابوالقاسم بلخی گرد آورده است.[۷]
شخصیت علمی
نوبختی را در زمرۀ جریان فکری‌ای شمرده‌اند که در عهد غیبت، با گرایشهای عقلی و فلسفی و آگاهی ازاصول و مبانی اعتقادی فرق گوناگون و آشنایی با جهان بینی معتزله، استدلالهای عقلی را در تحکیم مبانی اعتقادی امامیه به کار گرفتند.[۸]
از برخی شواهد پیداست که او به اصول مکتب معتزلی بغداد متمایل بوده است. نوشتۀ ابن ندیم که می‌گوید شیعه و معتزله هر کدام او را از خود می‌دانستند،از همین روست. با این همه، نباید در امامی بودن او تردید کرد، چنانکه ابن ندیم نیز بر همین موضوع تأکید ورزیده است[۹] که وی را امامی مذهب و نیکواعتقاد معرفی کرده[۱۰] و از متکلمان شیعۀ امامیه به‌شمار می‌آورد.
نوبختی در موضوع جبر و تفویض، اعتقادی همانند هشام داشته، چنانکه کتابی در تأیید نظر او در این باره نوشته است[۱۱] نجاشی و طوسی از نوبختی با عنوان شیخ متکلم امامیه و کسی که در زمان خود دیگران برتری داشته، یاد کرده‌اند.[۱۲] و ابن ندیم او را متکلّمی ثقه و فیلسوف خوانده است.[۱۳]
ابن‌طاووس نیز با مطالعۀ برخی کتابهای او، وی را آگاه به علم نجوم و علوم نظایر آن شمرده است.[۱۴]
آثار
آقا بزرگ کتاب‌شناس مشهور شیعه، او را نخستین دانشمند مسلمان میداند که درباره ملل و نحل و آراء و فرقهها کتاب نوشته است. دیگر کسانی که در این زمینه چیزی نوشته‌‌اند، همگی پس از او بودهاند.[۱۵]
برای وی بیش از 40اثر یاد شده که همگی جز کتاب فرق الشیعه مفقود شده‌اند. به تصریح ابن ندیم[۱۶] نوبختی به خط خود چیزهای بسیاری نوشت و تقریباً همۀ آثار وی در زمینۀ فلسفه وکلام، بوده است.[۱۷] کتاب مشهور و موجود او در موضوع فرقه‌شناسی مذهبی، فرق الشیعه ، از منابع مهم و دست اول در مطالعۀ فرقه‌های شیعه و معرفی چگونگی انشعاب و عقاید و آداب آنها است و تا کنون اعتبار خود را حفظ کرده است. نوشته‌های وی بنا بر فهرست ابن ندیم، عبارتند از:
- کتاب الآراء و الدیانات[۱۸] که به گفتۀ ابن‌ندیم ناتمام ماند.[۱۹]
- جوابات لأبی‌جعفر بن قبه[۲۰]
- جوابات لأبی‌جعفر بن قبه، که تصریح شده این اثر غیر از کتاب پیشین است.[۲۱]
- حجج طبیعیه مستخرجة من کتب ارسطاطالیس فی الردّ علی من زعم أنّ الفلک حی ناطق[۲۲]
- شرح مجالسة مع ابی‌عبدالله بن مَمَلک[۲۳]
- کتاب اختصار الکون و الفساد لأرسطالیس[۲۴]
- کتاب الاحتجاج لمعمّر بن عبّاد و نصرة مذهبه[۲۵]
- کتاب الأرزاق و الآجال و الأسعار[۲۶]
- کتاب الاعتبار و التمییز و الانتصار[۲۷]
- کتاب الانسان[۲۸]
- کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن[۲۹]
- کتاب الامامة، این کتاب ناتمام ماند[۳۰]
- کتاب التوحید الصغیر[۳۱]
- کتاب التوحید الکبیر[۳۲]
- کتاب التوحید و حدث العالم[۳۳]
- کتاب الجامع فی الامامة[۳۴]
- کتاب الحجج فی الامامة[۳۵] که آن را کتابی مختصر معرفی کرده است.
- کتاب الخصوص و العموم[۳۶]
- کتاب الردّ علی ابی‌الهذیل العلّاف فی أنّ نعیم اهل الجنّة منقطع[۳۷]
- کتاب الردّ علی ابی‌علی الجبّائی فی ردّه علی المنجمین[۳۸]
- کتاب الردّ علی اصحاب التناسخ: شیخ طوسی از این کتاب با عنوان کتاب الردّ علی اصحاب التناسخ والغلاة نام برده است[۳۹]
- کتاب الردّ علی اصحاب المنزلة بین المنزلتین فی الوعید[۴۰]
- کتاب الردّ علی اهل التعجیز در نقض کتاب ابی‌عیسی الورّاق؛[۴۱]
- کتاب الردّ علی اهل المنطق[۴۲]
- کتاب الردّ علی ثابت بن قُرّه[۴۳]
- کتاب الردّ علی الغلاة; مسعودی از این کتاب با عنوان الردّ علی الغلاة و غیرهم من الباطنیة نام برده است.[۴۴]
- کتاب الردّ علی فرق الشیعة ما خلا الامامیه[۴۵]
- کتاب الردّ علی المجسّمة؛[۴۶]
- کتاب الردّ علی من أکثر المنازلة[۴۷]
- کتاب الردّ علی المنجمین؛[۴۸]
- کتاب الردّ علی الواقفة[۴۹]
- کتاب الردّ علی یحیی بن اصفح فی الامامة[۵۰]
- کتاب فرق الشیعة[۵۱]
- کتاب فی الإستطاعة علی مذهب هشام[۵۲]
- کتاب فی الجبر[۵۳] کتابی بزرگ در موضوع جبر است.
- کتاب فی الخبر الواحد و العمل به[۵۴]
- کتاب فی الردّ علی من قال بالرؤیة للباری عزّوجل[۵۵]
- کتاب فی المرایا و جهة الرؤیة فیها[۵۶]
- کتاب الموضح فی حروب امیرالمومنین(ع)[۵۷]
- کتاب النقض علی ابی‌الهذیل فی المعرفة؛[۵۸]
- کتاب النقض علی جعفر بن حرب فی الامامة[۵۹]
- کتاب النکت فی الردّ علی ابن‌‌راوندی[۶۰] مجالس او با ابوالقاسم بلخی که خود نوبختی گردآورده است.[۶۱]
- مختصر الکلام فی الجبر[۶۲]
- مسائلة للجبائی، در مباحث پراکنده[۶۳]
- الردّ علی بطلمیوس فی هیئة الفلک و الارض: ابن‌طاووس این اثر را در اختیار داشته[۶۴]و در آن نام کتاب به «الرصد علی بطلمیوس» تصحیف شده است.
سرنوشت آثار
جز فرق الشیعه، هیچ یک از آثار نوبختی برجای نمانده، اما برخی از آثار او تا قرن هفتم موجود بوده است و علمای قدیم از آنها نقل کرده‌اند.[۶۵]
نجاشی الآراء و الدیانات را به عنوان کتاب بزرگی که دربردارندۀ علوم بسیاری است ستوده و یادآور شده که این کتاب را بر استادش، شیخ مفید، قرائت کرده است.[۶۶]
همچنین ابن طاووس در قرن هفتم، کتاب الآراء و الدیانات، استدراک نوبختی بر ردّیۀ ابوعلی جبائی بر منجمان و الردّ علی بطلمیوس فی هیئة الفلک و الارض وی را، در اختیار داشته است.[۶۷] نام کتاب اخیر در متن چاپی، به «الرصد علی بطلمیوس» تصحیف شده است.[۶۸]
مسعودی[۶۹] ابن جوزی[۷۰] و ابن ابی‌الحدید،[۷۱] در آثار خود، به مطالبی از کتاب الآراء و الدیانات اشاره کرده‌اند که آن نام نوبختی به حسین بن موسی تصحیف شده است.[۷۲]
خطیب بغدادی، ذهبی و ابن جوزی به کتاب الردّ علی الغلاة اشاره و از آن نقل کرده‌اند.[۷۳]
ابن شهرآشوب نیز به مطالبی از کتاب الامامة[۷۴] و کتاب دیگری از او[۷۵] که احتمالاً کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن بوده، استناد جسته است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مدرسی طباطبایی، ص۳۲۸-۳۲۹؛ اقبال، ص۱-۲۴۵
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۵؛ طوسی، فهرست، ص۱۲۱؛ طوسی، الرجال، ص۴۲۰
- ↑ اقبال، ص۱۲۵-۱۲۶
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۵
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۵; طوسی،فهرست، ص۱۲۱
- ↑ نجاشی ص۶۴
- ↑ مدرسی طباطبایی، ص۲۱۴-۲۱۵
- ↑ ابن ندیم، ص۲۲۵، طوسی، فهرست، ص۱۲۱،
- ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۳۷۷
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳ طوسی، الرجال، ص۴۲۰
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۵; طوسی،فهرست، ص۱۲۱
- ↑ ابن طاووس، ص۱۲۱
- ↑ الذریعه،ج۱، ص۳۴-۳۵
- ↑ ابن ندیم، ص۲۲۵؛ طوسی،فهرست، ص۱۲۱
- ↑ نک،ابن ندیم، ص۲۲۵
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۵؛ نجاشی، ص۶۳؛ طوسی، ص۱۲۱.
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۵
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۶؛ طوسی، ص۱۲۱
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۶؛ طوسی، ص۱۲۱
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳; طوسی، ص۱۲۱
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۶
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۲۵-۲۲۶؛ طوسی، ص۱۲۱
- ↑ نجاشی، ص۶۳؛ طوسی، ص۱۲۱
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳; ابن طاووس، ص۱۲۱
- ↑ ابن‌ندیم، ص ۲۲۵؛ نجاشی، ص۶۴؛ طوسی، ص۱۲۱
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۳-۶۴؛ قس ابن ندیم، ص ۲۲۶
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴؛ مسعودی، التنبیه و..
- ↑ نجاشی، ص۶۳؛ طوسی، ص۱۲۱
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ نجاشی، ص ۶۴
- ↑ نجاشی، ص۶۴
- ↑ ابن‌طاووس، ص۱۲۲
- ↑ مسعودی، مروج‌الذهب، ج۱، ص۹۴؛ مسعودی، التنبیه و..، ص۳۴۳
- ↑ نجاشی، ص۶۳
- ↑ ابن طاووس، ص۱۲۱-۱۲۲
- ↑ ابن‌طاووس، ص۱۲۲
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۹۴؛ مسعودی، التنبیه و..، ص۳۴۳
- ↑ ابن جوزی، ص۴۲-۴۳، ۴۷، ۴۹، ۶۹، ۷۴، ۸۱-۸۲، ۸۸، ۹۱
- ↑ ج ۳، ص۲۲۸، ۲۳۱
- ↑ مسعودی، مروج‌الذهب، ج۱، ص۹۴؛ مسعودی، التنبیه و..، ص۳۴۳
- ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۳۷۷ ; ذهبی، ج۲۰، ص۳۰۳;ابن‌جوزی، ص۱۰۳
- ↑ ابن‌شهرآشوب، ۱۳۷۹، ج ۳، ص ۳۰۴
- ↑ ابن‌شهرآشوب، ۱۳۲۸، ج ۲، ص ۶۰
منابع
- ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌جوزی، تلبیس ابلیس، قاهره، ۱۳۴۰ق.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن، چاپ حسن مصطفوی، تهران، ۱۳۲۸ش.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ سید هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۷۹ق.
- ابن ندیم، محمد بن اسحق، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران، ۱۳۹۳ق.
- ابن طاووس، رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، نجف، ۱۳۶۸ق.
- اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران ۱۳۵۷ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم، ۱۴۲۰ق.
- مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران، ۱۳۸۶ش.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، بیروت، بی‌تا.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قم، ۱۴۰۴ق.
- نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (رجال النجاشی)، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله:دانشنامه جهان اسلام با تلخیص.