مؤمن الطاق : متکلم شیعی قرن دوم قمری
علمای شیعه > متکلمان شیعه > متکلمان شیعه قرن 2 قمری > مؤمن الطاق
وبسایت: http://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D8%A4%D9%85%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%82
مؤمن الطاق
| اطلاعات یاران امامان | |
|---|---|
| نام کامل | ابوجعفر محمّد بن علی بن نعمان بی‌أبی طریفة بجلی کوفی |
| لقب | مؤمن طاق طاقی احول |
| محل زندگی | کوفه |
| وفات/شهادت | (۱۶۰ق یا پس ۱۸۰ق) |
| نحوه وفات/شهادت | پس از امام صادق (ع) |
| از یاران | امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام |
| فعالیت‌های اجتماعی | نقل روایت • مناظره |
| مشایخ | ابوعبیده حذاء • سلّام بن مستنیر |
| شاگردان | حسن بن محبوب • ابان بن عثمان و... |
| آثار | الاحتجاج فی إمامة أمیرالمؤمنین(ع) • نظراتش بر رد خوارج • مناظرات با أبی حنیفة • الإمامة • المعرفة • الرد علی المعتزلة فی إمامة المفضول • الجمل فی أمر طلحة و الزبیر و عائشة • إثبات الوصیة • کتاب افعل لا تفعل |
ابوجعفر محمّد بن علی بن نعمان بی‌أبی طریفة بجلی کوفی(درگذشت ۱۶۰ق یا پس ۱۸۰ق) ملفّب به مؤمن الطاق، از شاگردان امام صادق(ع) و متکلمان شیعه در قرن دوم قمری و بنا به برخی منابع از اصحاب امام باقر و امام کاظم علیهماالسلام.
تخصص ابوجعفر احول در کلام و مناظره بیش از هر چیز بود. عناوین آثار و مناظراتی که از وی نقل شده، بیشتر جنبه کلامی دارد. با این حال مناظرات فقهی باابوحنیفه و اشعاری نیز از وی نقل شده است. برخی مخالفان او، عقائد غیر توحیدی و فرقه نعمانیه را به او نسبت داده‌اند، که از سوی علمای شیعه رد شده است.
روایاتی از وی در کتب حدیثی شیعه نقل شده است علمای رجالی شیعه او را مدح یا توثیق کرده‌اند. احول، بی واسطه از امام صادق(ع) و با واسطه از امام سجاد و امام باقر علیهمالسلام روایت کرده است. برخی اصحاب اجماع مانند حسن بن محبوب و ابان بن عثمان از وی روایت کرده‌اند.
محتویات
[نهفتن]معرفی
محمد بن علی، معروف به مولای احول بود که کنیۀ‌اش ابوجعفراَحوَل و لقبش مؤمن طاق بود. مخالفینش او را شیطان طاق می‌نامیدند.[۱] گاهی به اعتبار انتساب به جدش نعمان، او را محمد بن نعمان نیز می‌گفتند.[۲]
رجالیان شیعه از تاریخ ولادت و درگذشت مؤمن طاق سخنی به میان نیاورده‌اند، امّا زِرِکْلی درگذشت او را در سال ۱۶۰ق و اسماعیل پاشا بغدادی پس از ۱۸۰ق دانسته‌اند.[۳]
در اواسط قرن دوم قمری در کوفه زندگی می‌کرد. بنابر برخی احادیث از محبوب‌ترین اشخاص در نزد امام جعفر صادق(ع) به شمار می‌آمد.[۴] عموی پدرش، منذر و فرزندش حسین از امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) روایت کرده‌اند.[۵]
لقب طاق
چون در طاق المحامل کوفه دکان صیرفی داشت. به او طاقی، صاحب طاق[۶] و شاه طاق[۷] می‌گفتند. و از آن جهت که در کارش خبرگی داشت و هر چیز تقلبی را تشخیص می‌داد به او شیطان طاق می‌گفتند.[۸] گفته شده است چون در مناظره‌ای بر ابوحنیفه پیروز شد، ابوحنیفه نخستین کسی بود که او را شیطان طاق نامید. و چون هشام بن حکم این را شنید، نخستین کسی بود که او را مؤمن طاق نامید.[۹]
در تاج العروس و قاموس آمده است که طاق، حصاری در طبرستان است و محمد بن نعمان در آنجا اقامت داشته داست. اما مامقانی این گفته را رد می‌کند و او را مقیم کوفه می‌داند.[۱۰] مامقانی درباره وجه تسمیه وی به شیطان طاق می‌گوید:
-
- «عموم نویسندگان کتب رجال از جمله نجاشی، وجه تسمیه او را به شیطان طاق همان توانایی و بصیرت در تشنخیص پول خالص از ناخالص دانسته‌اند، ولی به نظر من علت این نام‌گذاری همان مناظرات او با مخالفان ولایت بوده است.»[۱۱]
جایگاه در کلام
شیخ طوسی در الفهرست او را متکلمی حاذق دانسته که در بحث‌ها و مناظرات حاضر جواب بوده است.[۱۲] در مناظره مردی از اهل شام که امام صادق علیه‌السلام او را در هر بحثی به یک نفر ارجاع داد، در کلام به وی حواله شد.[۱۳]مناظرات و گفت‌و‌گوهای وی با ابوحنیفه مشهور است.[۱۴] طبرسی در الاحتجاج[۱۵] و خود او در کتاب مناظرات با أبی حنیفه آنها را گردآوردند.[۱۶]
پس از شهادت امام صادق(ع)، نعمان بن ثابت، به مؤمن طاق گفت: امامَت مُرد! او جواب داد: «أما امامک فمن المنظرین الی یوم الوقت المعلوم»: ولی امام تو تا روز معلومی - که خداوند تعیین نموده - زنده خواهد بود.[۱۷]
در بعضی اخبار آمده در امامت حضرت صادق(ع) با زید بن علی بن حسین[۱۸] مناظره و او را مجاب کرد.[۱۹] مناظرتی از وی با ابوحنیفه[۲۰] ابن ابی خدره[۲۱]، ضحاک شادی از خوارج[۲۲]، ابن ابی العوجاء و...[۲۳] نیز نقل شده است.[۲۴]
او علاوه بر کلام، در فقه، حدیث نیز تبحر داشته است.[۲۵] مناظره‌ای از وی با ابوحنیفه درباره طلاق[۲۶] و متعه گزارش شده است.[۲۷]
راویت
شیخ طوسی او را از اصحاب امام صادق[۲۸] و امام کاظم[۲۹] معرفی کرده است. ابوجعفر احوال از امام صادق(ع) بدون واسطه[۳۰] و با واسطه راویانی مانند ابی عبیده حذاء[۳۱]، زکریا نقاض[۳۲] و سلّام بن مستنیر[۳۳] روایت کرده است. او دو واسطه (سلام بن مستنیر و ثویر بن ابی فاخته)از امام سجاد(ع)[۳۴] و با واسطه ضریس[۳۵] و سلام بن مستنیر[۳۶] از امام باقر(ع) نیز حدیث نقل کرده است.
حسن بن محبوب[۳۷]، ابان بن عثمان[۳۸]، محمد بن سنان[۳۹] و یونس بن عبد الرحمن[۴۰]ابوالفضل مکفوف[۴۱] ابن اذینه[۴۲] و دیگران[۴۳] از وی روایت کرده‌اند.
روایات وی محدود است به گفته آیت الله خویی در معجم رجال الحدیث، نام وی در ۱۲ روایت ابوجعفر احول[۴۴] و در ۱۴ مورد محمد بن نعمان ذکر شده است.[۴۵] احادیث وی در کتب اربعه، وسائل، بحار الأنوار و دیگر کتب حدیثیشیعه آمده است.
روایات منقول از وی در زمینه اعتقادات (امامت و فضائل امام علی(ع))[۴۶] فقه[۴۷] و اخلاق[۴۸] است.
وثاقت
علمای رجالی شیعه مؤمن طاق را مدح و توثیق کرده‌اند. نجاشی او را مدح کرده است.[۴۹] و شیخ طوسی با عبارت ثقة از او یاد کرده است[۵۰] از عظمت مقام و جلال او زیادی روایات در مدحش یاد می‌کند. کشی دو در ذم او نقل کرده است که به گفتۀ خوئی علاوه بر ضعف سندی دلالتی بر ذم مؤمن طاق ندارند.[۵۱]
وصیت‌های امام صادق
از امام صادق(ع) سفارش‌هایی در زمینه تقیه[۵۲] محبت اهل بیت، پرهیز از مراء، جدال[۵۳] و... مؤمن طاق نقل شده است. ابن شعبه حرانی در کتاب تحف العقول آنها گردآوردی شده است.[۵۴]
|
مناظره مؤمن طاق با ابوحنیفه
|
|
ابوحنیفه: آیا به رجعت اعتقاد داری؟
|
|
مؤمن طاق: بلی.
|
|
پس پانصد اشرفی به من قرض بده که در رجعت برگشتم به تو پس می‌دهم.
|
|
قبول دارم به شرط اینکه برای من ضامنی بیاور که وقتی به دنیا برمی‌گردی به شکل انسان برگردی. می‌ترسم که رجعت تو به شکل غیر انسانی باشد و من تو را نشناسم و نتوانم وجهم را از تو دریافت کنم.»[۵۵]
|
آثار
- کتاب الاحتجاج فی إمامة أمیرالمؤمنین(ع).
- کتاب نظراتش بر رد خوارج.
- مناظرات با أبی حنیفة و مرجئة.[۵۶]
- کتاب الإمامة.
- کتاب المعرفة.
- کتاب الرد علی المعتزلة فی إمامة المفضول.
- کتاب الجمل فی أمر طلحة و الزبیر و عائشة.
- کتاب إثبات الوصیة.
- کتاب افعل لا تفعل[۵۷]؛ او در این کتاب به مهمترین فرق و مکاتب اسلامی زمان خویش اشاره نموده است؛ قدریة و خوارج و عامة (عموم اهل سنت) و شیعة. او تنها شیعه را فرقه نجات یافته و حق می‌داند. نجاشی آن را نزد احمد بن حسین بن عبید الله غضایری دیده است و گفته است که برخی متأخران در آن دست برده و احادیثی دال بر تناقض اقوال صحابه و فساد آنها را در آن افزودهاند.[۵۸]
فرقه نعمانیه
مخالفان مؤمن طاق علاوه بر نسبت شیطان طاق، او را سرسلسله فرقه نعمانیه یا شیطانیه دانسته‌اند و برخی عقاید غیرتوحیدی را به او نسبت داده‌اند.[۵۹] از جمله:
شهرستانی در کلامی ابتدا او را از خواص امام باقر(ع) معرفی می‌کند و علم و دانش وی را از آن حضرت می‌داند و به همین دلیل می‌گوید که انتساب نظریات مشبهه به محمد بن نعمان نادرست است. اما خود، عقاید مشبهه و غیر توحیدی را به وی نسبت می‌دهد و از جمع بندی این مطالب به غرضی که از معرفی فرقه نعمانیه (شیطانیه) دارد، می‌رسد.[۶۲]
ابن حزم از وی با نام محمد بن جعفر بن نعمان[۶۳] به عنوان یکی از متکلمان شیعه نام می‌برد.[۶۴] که در کتاب الامامه گفته است آیه ۴۰ سوره توبه در قرآن نیست.[۶۵]
اما علمای شیعه این نسبت‌ها را رد می‌کنند. نجاشی گفته است چیزهایی به وی نسبت می‌دهند که درست نیست.[۶۶] مامقانی نیز انتساب او به طبرستان و ارتباطش با شیطانیه را رد می‌کند. محسن امین در اعیان الشیعه می‌گوید ابن حزم که نام ایشان را نمی‌داند چگونه احوال او را می‌شناسد.[۶۷] او فرقه شیطانیه را اسم بی‌مسمایی می‌داند که حتی در زمان خود نویسنده هم وجود خارجی نداشته است.
-
- «او از این تهمت‌ها و نسبت‌ها ناروا مبراست همانند گرگی که متهم به خوردن گوشت یوسف، مبرا بود»[۶۸]
ذوق شعری
مرزبانی در کتاب الشعرا قصیده‌ای را از مؤمنِ طاق نقل می‌کند که برخی از ابیات آن چنین است:
|
از سروده‌های وی:
|
مطالعه بیشتر
سیری در زندگی مؤمن طاق؛ شاگرد ممتاز امام محمد باقر و امام صادق: نویسنده: محمدرضا عطایی، ناشر: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی الشمس، ۱۳۷۶ش.
پانویس
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵؛ ابن داود، رجال، ص۳۹۴.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ص۱۶۳؛ حلی، رجال، ص۲۲۹.
- ↑ نک: شفیعی، مکتب حدیثی شیعه در کوفه، ص۱۷۹.
- ↑ کشی، ص۱۸۵؛ابن داود، رجال، ص۳۹۴.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵؛ مامقانی، تنقیح المقال، ص۱۶۱؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۲.
- ↑ نجاشی، ص۳۲۵؛ مرزبانی، شعراء الشیعه، ص۸۶. به نقل از اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۴.
- ↑ طوسی،رجال، ص۲۹۶.
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۱۳۲؛ نجاشی، ص۳۲۵؛ کشی، ج۲، ص۴۲۲.
- ↑ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۳.
- ↑ مامقانی، تنقیح الرجال، ص۱۶۲.
- ↑ مامقانی، ص۱۶۲.
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۱۳۲.
- ↑ کشی، رجال، ص۲۷۶؛ مفید، ارشاد، ج۲، ص۱۹۵.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶.
- ↑ طبرسی، احتجاج، ج۲، ص۳۷۸-۳۸۰.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶.
- ↑ ابن داود، رجال، ص۳۹۴.
- ↑ کشی، ص۱۸۶-۱۸۷.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۳، ص۵۶۷، ج۸، ص۱۲.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۴۶۶.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ کشی، ص۱۸۸.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۴۰۰.
- ↑ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۵-۶۸.
- ↑ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۵.
- ↑ اختصاص، ص۱۰۹؛ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۸
- ↑ مامقانی ص۱۶۱.
- ↑ طوسی، رجال، ص۲۹۶.
- ↑ طوسی، رجال، ص۳۴۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۲۱۱؛ کلینی، کافی، ج۳، ۳۸؛ ج۵، ص۴۵۷.
- ↑ کلینی، کافی، ج۳، ص۳۲۲.
- ↑ کلینی، کافی، ج۸، ص۲۹۶.
- ↑ کلینی، کافی، ج۲، ص۴۲۳، ج۷، ص۴۴۸، ج۸، ص۱۴۵، ج۸، ص۲۵۶.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۵۲.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۱۹۱.
- ↑ کلینی، کافی، ج۸، ص۲۵۶.
- ↑ کلینی، کافی، ج۲، ص۴۲۳-۴۲۴، ج۷، ص۴۴۸، ج۸، ص۱۴۵، ج۸، ص۲۵۶؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۲۱۱.
- ↑ کلینی، کافی، ج۸، ص۲۹۶.
- ↑ کلینی، کافی، ج۵، ص۳۰۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۵۰۴.
- ↑ کلینی، کافی، ج۱، ص۴۰.
- ↑ کلینی، کافی، ج۵، ص۴۹۲.
- ↑ کلینی، کافی، ج۳، ص۱۳.
- ↑ کلینی، کافی، ج۳، ص۳۸.
- ↑ خوئی، ج۲۱، ص۹۱.
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۰۲.
- ↑ کلینی، کافی، ج۱، ۱۷۶، ج۸، ص۲۵۶؛ قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۱۹۱.
- ↑ کلینی، کافی، ج۱، ص۴۰، ج۳، ص۱۳، ۳۸،۵۰۹، ج۵، ص۳۰۵، ۴۵۷، ص۴۹۲؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۲۱۱، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ کلینی، کافی، ج۲، ص۴۲۳، ج۳، ۳۲۲.
- ↑ نجاشی، ص۳۲۵
- ↑ طوسی، رجال، ص۳۴۳.
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۹-۴۰.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۴، ۱۸۶.
- ↑ تحف العقول، ص۳۰۹
- ↑ ابن شعبه حرانی، ص۰۸-۳۱۳؛ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۹.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶؛ طبرسی، احتجاج، ج۲، ص۳۸۱.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶؛ طوسی، الفهرست، ص۱۳۲؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۳؛ ابن غضائری، ص۱۲۴.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵-۳۲۶.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۵۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۸-۲۱۹.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹؛ اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۹۳.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۵۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰.
- ↑ ابن حزم، الفصل، ج۱، ص۳۷۰.
- ↑ ابن حزم، الفصل، ج۳، ص۱۱.
- ↑ ابن حزم، الفصل، ج۳، ص۱۱۵.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۴۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۰.
- ↑ مرزبانی، شعراء الشیعه، ص۸۶. به نقل از اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۴.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات ج ۴ص۷۸.
منابع
- اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه مع اضافات و تحقیقات جدیده، المجمع العالمی لاهل البیت، الطبعة الرابعه، ۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م.
- ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، تعلیق: احمد شمس الدین، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۶ق.
- اشعری، ابوالحسن، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، فرانس شتاینر، آلمان- ویسبادن، ۱۴۰۰ق.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- بغدادی، عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، دارالجیل-دار الآفاق، بیروت، ۱۴۰۸ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
- مفید، الإختصاص، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، رجال، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، الفهرست، المکتبة المرتضویة، نجف. بی‌تا.
- حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، رجال العلامة الحلی، مصحح: بحرالعلوم، محمدصادق، دارالذخائر، نجف، ۱۴۱۱ق.
- ابن داود حلی، رجال ابن داود، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۷ق.
- قمی، عباس، سفینة البحار، اسوه، قم، ۱۴۱۴ق.
- واسطی بغدادی، احمد بن حسین، الرجال(لابن الغضائری)، مصحح: حسینی، محمد رضا،دار الحدیث، قم،۱۳۶۴ش.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح الرجال فی علم الرجال، جهان، تهران، ۱۳۵۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری علی اکبر و محمد آخوندی، دارالکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۰۷ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، إختیار معرفة الرجال، محقق / مصحح: طوسی، محمد بن الحسن / مصطفوی، حسن، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.
- شفیعی، سعید، مکتب حدیثی شیعه در کوفه (تا پایان قرن سوّم هجری)، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، ۱۳۸۹.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد، مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، مصحح: موسوی جزائری، طیب، دارالکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.
- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، مصحح: غفاری، علی اکبر، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۴/۱۳۶۳ق.