سید محمد باقر صدر
سید محمد باقر صدر
 |
|
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| خویشاوندان سرشناس |
امام موسی صدر • سید محمد صدر • بنت الهدی صدر |
| تاریخ تولد | ۱۰ اسفند ۱۳۱۳ |
| زادگاه | کاظمین |
| تاریخ وفات | ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ |
| محل دفن | ورودی شهر نجف |
| شهر وفات | نجف |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سید ابوالقاسم خویی • محمدرضا آل‌یاسین • صدرا بادکوبه‌ای •علامه جعفری |
| شاگردان | سید محمدباقر حکیم • سید محمود هاشمی شاهرودی • سید کاظم حسینی حائری • محمد مهدی آصفی • سیدکمال حیدری |
| تالیفات | فدک فی التاریخ • غایة‌الفکر فی علم‌الاصول • فلسفتنا •اقتصادنا • البنک‌اللاربوی فی الاسلام • دورالائمة فی الحیاة‌الاسلامیة • و... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
سید محمد باقر صدر (زادهٔ ۱۳۵۳ق/ ۱۳۱۳ش و درگذشتهٔ ۱۴۰۰ق/۱۳۵۹ش)، فقیه، مفسّر و متفکر شیعه و فعال سیاسی عراقی . او علوم دینی را نزد آیت الله خویی و برخی از علمای بزرگ نجف آموخت، تحصیلاتش را پیش از ۲۰ سالگی به اتمام رساند و در حوزه علمیه نجف به تدریس علوم دینی پرداخت. سید محمد صدر، سید محمد باقر حکیم، سید کاظم حسینی حائری و سید محمود هاشمی شاهرودی برخی از معروف‌ترین شاگردان اویند. وی علاوه بر تدریس، تالیفاتی نیز داشت. کتاب‌هایفلسفتنا، اقتصادنا و دروسٌ فی علم الاصول (مشهور به حلقات) از مهم‌تـرین آثار اوست.
مشارکت در تشکیل حزب الدعوة الاسلامیة، صدور فتوای حرمت عضویت مسلمانان در حزب بعث عراق و برپایی چند راهپیمایی و تظاهرات در شهرهای شیعه‌نشین جنوب عراق و بغداد بخشی از فعالیت‌های سیاسی وی بود. مجموع این اقدامات سبب شد که رژیم بعث عراق او و خواهرش را دستگیر و به شهادترساند.
محتویات
[نهفتن]ولادت و خانواده
سید محمد باقر صدر در ۱۰ اسفند ۱۳۱۳ (برابر ۲۵ ذی‌القعده ۱۳۵۳) در شهر کاظمین به دنیا آمد.[۱] پدرش سید حیدر صدرعاملی و مادرش دختر شیخ عبدالحسین آل‌یاسین [۲] است.
پدربزرگش آیت الله سید اسماعیل صدر از مراجع بزرگ تقلید شیعه در نیمه اول قرن چهارده قمری بود و در ۱۳۳۸ق وفات کرد. تبار او از فرزندان امام کاظم (ع) و از عالمان دینی بوده‌اند که در سرزمین ایران، لبنان و عراق زندگی می‌کردند.
برادر بزرگ و معلم باقر صدر، سید اسماعیل نیز از علما و مجتهدان پر تلاش و جوان نجف بود که سال ۱۳۸۸ق در ۴۸ سالگی درگذشت.
خواهرش (آمنه بنت الهدی صدر) ، شاعر، نویسنده و معلم فقه و اخلاق بود که سرانجام با برادرش اعدام شد.[۳]
صدر در ۱۴ سالگی پدرش را از دست داد و زیر نظر مادر و برادرش سید اسماعیل صدر قرار گرفت.[۴]
| [نمایش] |
|---|
تحصیلات
وی از ۵ سالگی به مدرسه رفت و تا ۱۱ سالگی دوره ابتدایی را به اتمام رساند. او به تحصیل علوم دینی و پرداختن به رشته کار پدرانش گرایش داشت و بالاخره با راهنمایی دو دایی فقیهش شیخ محمدرضا آل یاسین و شیخ مرتضی آل یاسین به فراگیری دروس حوزوی و علوم دینی پرداخت. کتاب معالم الاصول را نزد برادرش سید اسماعیل فراگرفت و دیگر کتاب‌های دوره سطح حوزه را در مدتی کوتاه به پایان رساند.[۵]
در ۱۳۶۵ که ۱۲ ساله بود به همراه برادرش سید اسماعیل به نجف اشرف رفت تا نزد اساتید مشهور حوزه علمیه آن شهر به تحصیلات عالی بپردازد. دوره عالی فقه و اصول را نزد سید ابوالقاسم خویی و شیخ محمدرضا آل یاسین گذراند.[۶] فلسفه اسلامی (اسفار ملاصدرا) را از صدرا بادکوبه‌ای آموخت و در کنار آن فلسفه غرب و نظرات فلاسفه غیرمسلمان را هم آموخت.[۷] گفته شده وی در دروس علامه جعفری در این زمینه شرکت کرده است.
او در فلسفه، اقتصاد، منطق، اخلاق، تفسیر و تاریخ نیز مطالعه و تحقیقاتی داشت. او را می‌توان بنیانگذار منطق استقرائی در حوزه دانست.[۸]
وی در طول مدت تحصیل (از آغاز تا پایان) روزانه حدود شانزده ساعت به تحصیل و مطالعه و مباحثه و تحقیق می‌پرداخت[۹] و خودش گفته است که من به اندازه چند طلبه درسخوان، تلاش می‌کنم. گفته‌اند از هنگام بلوغ شرعی، خود مجتهد شده بود و از مجتهد دیگری تقلید نکرده است.[۱۰]
شاگردان
سید محمد باقر از ۲۰ سالگی با تدریس کتاب کفایه الاصول، تدریس را آغاز کرد. از ۲۵ سالگی به تدریس خارج اصول و از ۲۸ سالگی به تدریس دوره خارج فقه بر اساس کتاب العروه الوثقی پرداخت. بعدها فلسفه و تفسیر قرآن نیز تدریس می‌کرد.
شهید صدر در طول نزدیک به ۳۰ سال تدریس و تعلیم، شاگردان بسیاری تربیت کرد که هر یک از آنها بعد از استادشان، راه علمی، فکر، سیاسی و اجتماعی او را ادامه دادند از جمله:
- سید محمد باقر حکیم
- سید محمود هاشمی شاهرودی (رئیس سابق قوه قضاییه جمهوری اسلامی ایران)
- سید کاظم حسینی حائری
- محمد مهدی آصفی
- سید عبدالغنی اردبیلی
- محسن اراکی
- سید کمال حیدری
- سید محمد باقر مهری
- سید عبدالهادی حسینی شاهرودی
- سید حسین حسینی شاهرودی
- محمدابراهیم انصاری
- سید علیرضا حائری
- غلامرضا عرفانیان
- سید علی اشکوری[۱۱]
تألیفات
آثار قلمی شهید سید محمد باقر صدر، عالمانه و محققانه و در بیشتر موارد ابتکاری است و مورد استفاده و مراجعه اندیشمندان و اهل علم قرار گرفته است. این آثار عبارتند از:[۱۲]
- فدک فی التاریخ (فدک در تاریخ)
- غایه الفکر فی علم الاصول
- فلسفتُنا
- اقتصادُنا
- الاسس المنطقیه للاستقراء
- المعالم الجدیده للاصول
- بحوث فی شرح العروه‌الوثقی
- دروس فی علم الاصول، معروف به(حلقات)
- الفتاوی الواضحه، رساله علمیه شهید صدر است که در نوع خود سبک خاصی دارد.
- البنک اللاربوی فی الاسلام (بانک بدون ربا در اسلام)
- المدرسه الاسلامیه، بحث‌های اجتماعی و اقتصادی است.
- بحث حول المهدی (ع)
- بحث حول الولایة
- الاسلام یقود الحیاه (اسلام راهنمای زندگی)
- المدرسه القرآنیه، درس‌های تفسیر موضوعی قرآن
- دور الائمه فی الحیاه الاسلامیه (نقش امامان در اسلام)
- نظام العبادات فی الاسلام (نظام عبادی از نظر اسلام)
- حاشیه بر رساله علمیه شیخ مرتضی آل یاسین، تحت عنوان (بلغه الراغبین)، که هنوز هم چاپ نشده است.
- حاشیه بر مهناج الصالحین آیت الله حکیم
- حاشیه بر مناسک حج آیت الله خوئی
- حاشیه بر بخش نماز جمعه از کتاب شرائع‌الاسلام
- موجز احکام‌الحج، مختصری از احکام حج.
مرجعیت
صدر به دلیل سابقه درخشان در مباحث فقهی، اصولی و فلسفی و دارا بودن حمایت آیة الله خویی و عنایت و توجه زیاد ایشان به وی، کم کم مورد توجه خواص و مردم عادی واقع شد و عده‌ای برای تقلید به گرد وی جمع شدند. پس از شروع فعالیت‌های سیاسی شهید صدر و خصوصا تشکیل حزب الدعوة الاسلامیة رجوع مردم به او بیش از پیش شد. با این حال شهید صدر پس از درگذشت آیة الله حکیم همگان را به استاد خود، آیة الله خویی ارجاع می‌داد ولی با این وجود با رجوع بسیار مردم به او، عده زیادی از عراق و لبنان از شهید صدر تقلید می‌کردند.[۱۳]
فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی
ارتباط با امام موسی صدر
امام موسی صدر در فروردین سال ۱۳۳۳ به نجف رفت. ارتباط علمی وی با شهید صدر از همان بدو ورود آغاز شد. این دو، در فاصله سال‌های ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۷ش، تقریبا شب و روز را درنجف اشرف در کنار یکدیگر به سر بردند. آنها هم‌بحث بوند و رفت و آمد خانوادگی داشتند و به علاوه، همفکری‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی فراوانی با هم داشتند. طبیعتاً این فضا باعث شد که آن دو، از یکدیگر شناخت عینی و دقیق پیدا کنند و در عین حال دریابند که تا چه اندازه در آینده برای تحقق اهدافشان به همکاری با یکدیگر نیاز دارند.[۱۴]
تشکیل حزب دعوت اسلامی
بعضی از عالمان آن زمان عراق از جمله شهید سید محمد مهدی حکیم، سید طالب رفاعی، شیخ مهدی سماوی، پس از مطالعه اوضاع سیاسی و اجتماعی عراق، به این نتیجه رسیده بودند که باید حزبی را مبتنی بر اندیشه و ایدئولوژی اسلامی تاسیس کنند تا بتوانند مبارزات مسلمانان آن سامان را سرو سامان بدهند و به اهداف خود نائل آیند. پس از مطرح کردن این اندیشه با شهید صدر، حزب الدعوة الاسلامیة (حزب دعوت اسلامی) را در ۱۳۷۷ تأسیس کردند.[۱۵]
آیت الله صدر اساسنامه‌ای را نیز بر اساس اعتقادات دینی برای حزب دعوت تنظیم کرد و این حزب به فعالیت پرداخت. وی پنح سال بعد از تأسیس حزب، بنا به مصالحی خود را از آن کنار کشید. اما به دیگر اعضای حزب توصیه کرد که به کار خود ادامه دهند و او نیز پشتیبان آنان خواهد بود.[۱۶]
جماعة العلماء
در ۱۹۵۸م عبدالکریم قاسم چپ‌گرا به حکومت عراق رسید و میدان را برای کمونیست‌ها باز کرد. در نتیجه آن موجی الحادی و مخالف اسلامی سرزمین عراق را فرا گرفت. حوادث دوران حکومت عبدالکریم قاسم، عالمان شیعه را در آن کشور به حرکت واداشت. آنان ضروری دیدند که برنامه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فکری مکتب اسلام را هماهنگ با نیازهای حیات بشر معاصر عرضه نمایند. بدین گونه، تشکیل جماعة العلماء فی النجف الاشرف (جامعه روحانیتنجف اشرف) پدید آمد و عالمان بزرگی همچون شیخ مرتضی آل‌یاسین، شیخ محمدرضا آل‌یاسین، شیخ محمدرضا مظفر و شهید سید مهدی حکیم (فرزند آیه الله سید محسن حکیم) از اعضای اصلی آن بودند.
سید محمد باقر صدر در آن زمان گرچه بخاطر جوان بودن نسبت به سایر اعضا، که کمتر از سی سال داشت، عضو جماعه العلماء نبود، ولی با آنان همکاری جدی داشت و حتی نخستین بیانیه جماعة العلماء را نیز او نوشت! انتشار مجله «الاضواء» در ۱۹۶۱م مهم‌ترین فعالیت فرهنگی جماعة العلماء بود که سرمقاله‌های پنج شماره اول آن تحت عنوان «رسالتنا» به دست شهید صدر نگارش یافت و خواهرش بنت‌الهدی نیز در این مجله مقالات خود را به چاپ می‌رساند.[۱۷]
همزمان با این فعالیت‌ها، به پیشنهاد مرحوم سید محسن حکیم ـ مرجع تقلید وقت ـ کتاب فلسفتنا را تالیف کرد.[۱۸] این کتاب در دو بخش تنظیم شده است:
بخش اول: نظریه شناخت (معرفت) از دیدگاه فلاسفه معاصر و در مقایسه با فلسفه اسلامی.
بخش دوم: بینش فلسفی اسلامی درباره جهان و نقد و رد جهان‌بینی مادی و الحادی.
از آن پس به بررسی نظام‌های اقتصادی اسلام و مکاتب شرق و غرب (سوسیالیسم و کاپیتالیسم) پرداخت که حاصل این تحقیق عمیق و بی‌سابقه، کتاب اقتصادنا شد. این کتاب نخستین اثری است که سیستم اقتصادی اسلام را در طرحی علمی و محققانه ارائه کرده و دو بخش است:
بخش نخست: در این بخش مکتب‌های اقتصادی شرق و غرب را بررسی کرده و به محک نقد روشن بینانه و عالمانه زده و مردود و فاقد ارزش دانسته است.
بخش دوم: طرح تفصیلی سیستم اقتصادی اسلامی.
این کتاب در ۱۳۸۱ق به چاپ رسید.[۱۹]
حمایت از انقلاب اسلامی ایران
سید محمد باقر صدر، نهضت امام خمینی در ایران را روزنه امیدی برای نجات امت اسلامی می‌دانست. بنابراین از آغاز نهضت اسلامی در ۱۳۴۲ ش آن را تحت نظر داشت و از امام خمینی و حرکتش حمایت می‌کرد.
در ۹ جمادی الثانی ۱۳۵۸، امام خمینی از ترکیه به نجف اشرف منتقل شد. شهید صدر به همراه عده‌ای از علمای دیگر، در مراسم استقبال از امام شرکت و شاگردان همفکرانش را نیز به آن دعوت کرد... در تمام چهارده سال اقامت امام در نجف، سید محمد باقر با ایشان ارتباط نزدیکی داشت. جمله «ذوبوا فی الخمینی کما هو ذاب فی الاسلام» (در خمینی ذوب شوید چنانکه او در اسلام ذوب شده است)، نشانه اعتقاد او به امام خمینی است.[۲۰]
از دیگر کارهای آیه الله صدر در جهت حمایت از انقلاب اسلامی ایران، تألیف سلسله کتاب‌های الاسلام یقود الحیاة در شش جلد بود که شامل بحث‌هایی نظیر: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، منابع قدرت دولت اسلامی اقتصاد جامعه اسلامی و... می‌شود.[۲۱]
تحریم پیوستن به حزب بعث
یکی از برنامه‌های رژیم بعثی عراق، (بعثی کردن نظام آموزش و پرورش) بود. به همه دست اندرکاران امور تعلیم و تربیت از مدارس گرفته تا دانشگاه‌ها تکلیف کردند که به حزب بعث عراق بپیوندند. در این هنگام شهید صدر با صدور فتوایی، پیوستن به حزب و هر گونه همکاری با آن را تحریم کرد. این فتوا، تکلیف مردم را روشن ساخت و مردم از پیوستن به حزب و عضویت در آن پرهیز کردند. یکی از مسوولان حزب در این باره اعتراف کرد:
- فتوای سید محمد باقر، همه نقشه‌های ما را نقش بر آب کرده و هیچ کس، جز عده کمی ترسو و بزدل، از پذیرفتن عضویت حزب و همکاری با آن استقبال نکرد.
بدین گونه حزب بعث، دشمن اصلی خود را شناخت.[۲۲]
درس تفسیر قرآن
از کارهای مهم شهید صدر برای بیداری مردم عراق و آماده کردن آنها برای قیام برگزاری تفسیر موضوعی قرآن بود. آن هم بعد از تعطیل کردن درس خارج فقه. در حوزه علمیه نجف کمتر دیده شده بود که یک مرجع تقلید تفسیر قرآن بگوید آن هم به جای درس خارج فقه.[۲۳]
درس تفسیر شهید صدر هر هفته دو روز از تاریخ ۱۷ جمادی الاول تا ۵ رجب ۱۳۹۹ طی چهارده جلسه برگزار شد که بعد از آن حکومت عراق درس تفسیر شهید صدر را به تعطیلی کشاند.[۲۴]
همچنین همه نمایندگان صدر را در تمام شهرهای کشور دستگیر و زندانی کرد. شهید صدر روز ۱۶ رجب ۱۳۹۹ را روز اعتراض و اظهار انزجار از اعمال رژیم اعلام کرد. مردم به اطاعت رهبر خود برخاستند، دست از کارهای خود کشیدند، بازارها را تعطیل کردند و.... همان شب آیت الله صدر دستگیر و روانه بغداد شد.
از او خواستند که دست از پشتیبانی انقلاب اسلامی بردارد و مردم عراق را تحریک نکند. شهید صدر جواب داد:
- من یک مسلمانم و در برابر سرنوش همه مسلمان جهان ـ و نه تنها عراق و ایران ـ مسئولم و باید به وظیفه عشرعی خود عمل کنم و وظیفه شرعی منحصر به ایران و عراق نیست. حمایت از انقلاب اسلامی ایران و رهبری آن هم، یک وظیفه شرعی است.[۲۵]
همان روز بنت‌الهدی صدر، به ایراد یک سخنرانی در حرم امام علی (ع) پرداخت و از مردم خواست که به خیابان‌ها بریزند و در مقابل دستگیری آیه الله صدر، به رژیم بعثی اعتراض کنند. همینگونه نیز شد و رژیم برای ایجاد آرامش و جلوگیری از گسترش اعتراض مردم، مجبور شد که شهید صدر را آزاد کند.[۲۶]
شهادت
رژیم بعثی، برای قطع رابطه مردم با آیه الله صدر، نیروهای امنیتی را در سر کوچه آیه الله صدر و کوچه‌های اطراف، مستقر کردند. بدین گونه محاصره نه ماه خانه شهید صدر آغاز شد.[۲۷]
در مدت نه ماه محاصره، رژیم با فرستادن ماءموران خود به نزد آیه الله صدر، سعی کرد او را از راهی که در پیش گرفته، منصرف کند، ولی او همچنان از انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی حمایت کرد.[۲۸]
در روز شنبه ۱۹ جمادی الاول ۱۴۰۰ (۱۶ فروردین ۱۳۵۹)، رئیس درسازمان امنیتی، شهید صدر را دستگیر و از نجف به بغداد منتقل کرد.
فردای آن روز، حکومت عراق اقدام به دستگیری بنت‌الهدی کرد. برزان ابراهیم، برادر ناتنی صدام حسین و رئیس سازمان امنیت کشور، در زندان از آیت الله صدر خواست که فقط چند کلمه بر ضد امام خمینی و انقلاب اسلامی ایران بنویسد، تا آزاد شود و گرنه کشته خواهد شد! آیه الله صدر این خواسته را رد کرد و گفت:
- من آماده شهادتم، هرگز خواسته‌های غیر انسانی و ضد دینی شما را قبول نخواهم کرد و راه من همان است که انتخاب کردم !...[۲۹]
وقتی که از منصرف کردن آیت الله صدر و خواهرش مأیوس شدند، آن دو را در روز سه شنبه ۲۳ جمادی الاول ۱۴۰۰ (۱۹ فروردین ۱۳۵۹) زیر شکنجه به شهادترساندند.[۳۰]
محل دفن شهید صدر
هنگامی که سید محمد باقر صدر در ۱۹۸۰ اعدام شد، پیکرش را در قبرستان وادی السلام به صورت مخفیانه دفن کردند، پس از انتفاضه شعبانیه در ۱۹۹۱م، یکی از دستیاران صدام حسین به او پیشنهاد کرد چنانچه بخواهید از شیعیان انتقام بگیرید قبرهای آنان را نابود کنید! در پی این پیشنهاد، رژیم عراق عملاً اقدام به احداث جاده‌های زیادی در این قبرستان کرد و این خیابان‌ها باعث تغییر نشانه‌های مجموعه زیادی از قبرها از جمله قبر شهید صدر شد و قبر او در وسط یکی از این خیابان‌ها افتاد.
در این اثنا کسانی که از محل دفن پیکر شهید صدر اطلاع داشتند، به تکاپو افتادند که مکان دقیق قبر که در اتوبان قرار گرفته بود، مشخص بماند، به همین منظور مخفیانه در ۱۹۹۴ با اجازه از مراجع و همسر سید صدر عملیات انتقال پیکر وی انجام شد و پس از بیرون آوردن پیکر شهید صدر، آن را برای طواف به حرم امیرالمومنین (ع) منتقل کردند و بعد از آنکه سه بار پیکر شهید صدر را دور حرم شریف طواف دادند، جنازه را به وادی‌السلام برگرداندند و در قطعه‌ای که برای او خریداری کرده بودند به خاک سپردند.
اما بعد از مدتی که برخی افراد از جای دفن شهید صدر اطلاع یافتند، موجب نگرانی مریدان شهید را فراهم کردند و به همین جهت به صورت مخفیانه برای بار دوم پیکر شهید-با گذشت ۱۷ سال پس از شهادت و سالم ماندن جنازه- در ۱۹۹۷ به مکانی دیگر حدود یک یا نیم متر دورتر منتقل شد.
در نهایت در ماه رمضان ۱۴۲۷ قمری جسدش به دروازه ورودی شهر نجف اشرف منتقل شد تا نهادهای علمی و اجتماعی در کنار آن ایجاد شود، در این مورد تمامی قطعه زمین پیرامون قبر، بدون باز کردن قبر به محل جدید انتقال داده شد.[۳۱] تندیس از سید محمدباقر صدر در دانشگاه روابط بین الملل وزارت خارجه روسیه در مسکو نصب شده است.[۳۲]
پانویس
- ↑ حسینی حائری، سید کاظم، زندگی و افکار شهید صدر، ص۳۵.
- ↑ حسینی حائری، سید کاظم، زندگی و افکار شهید صدر، ص۳۲.
- ↑ قلیزاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۱۷ـ۱۸.
- ↑ کولائی، الهه و دیگران، یادواره شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر، ص۶ و۷.
- ↑ قلیزاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۲۳-۲۴.
- ↑ حسینی حائری، سید کاظم، مباحث الاصول، مقدمه، ص۴۲.
- ↑ قلیزاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۲۹.
- ↑ حسینی حائری، سید کاظم، زندگی و افکار شهید صدر، ص۶۳.
- ↑ حسینی حائری، سید کاظم، مباحث الاصول، مقدمه، ص۴۴.
- ↑ حسینی حائری، سید کاظم، مباحث الاصول، مقدمه، ص۵۲.
- ↑ برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به: مباحث الاصول، ص۷۹ـ۸۳؛ شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۳۳ـ۳۴؛ گفتگو با حجه‌الاسلام سید محمد باقر مهری، چاپ ۱۳۶۱ شمسی، ص۲۰.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ قلیزاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۶۱؛ ماهنامه شاهد یاران، مصاحبه با سید محمدحسین فضل الله، شماره ۱۸، ص۱۳-۱۴. [۱]
- ↑ ماهنامه شاهد یاران، شماره ۱۸، ص۸۲-۸۴. [۲]
- ↑ حسینی حائری، سید کاظم، مباحث الاصول، ص۸۸.
- ↑ گفتگویی با سید محمد باقر مهری، ص۳۵؛ شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۵۳ـ۵۸.
- ↑ حکیم، سید محمد مهدی، التحرک الاسلامی فی العراق، ص۲۱.
- ↑ حکیم، سید محمد مهدی، التحرک الاسلامی فی العراق، ص۶۰.
- ↑ برای آشنایی بیشتر با متن کتاب، چاپ شانزدهم، بیروت ۱۴۰۳ق یا به ترجمه آن (اقتصاد ما) جلد اول به قلم آقای محمد کاظم موسوی، و جلد دوم به آقای عبدالعلی سپهبدی، مراجعه نمایند.
- ↑ قلیزاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۳۹.
- ↑ قلیزاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۸۹ـ۹۴.
- ↑ گفتگویی با سید محمد باقر مهری، ص۵۹.
- ↑ قلیزاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۱۰۲.
- ↑ المدرسه القرآنیه، شهید صدر، ص۲۳۹. مجموع آن چهارده جلسه درس تفسیر قرآن در کتاب (المدرسه القرآنیه) تدوین شده است.
- ↑ قلیزاده مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۲۰.
- ↑ قلیزاده مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ص۱۰۹-۱۲۲.
- ↑ قلیزاده، ص۱۲۵.
- ↑ قلیزاده، ص۱۲۸ـ۱۳۵.
- ↑ قلیزاده، ص۱۴۱.
- ↑ قلیزاده، ص۱۴۴.
- ↑ مزار شهید آیة الله محمد باقر صدر کجاست؟ خبرگزاری فارس،/۱۹/۱/۹۳. [۳]
- ↑ خبرگزاری ابنا
منابع
- حسینی حائری، سید کاظم؛ زندگی و افکار شهید صدر، ترجمه حسن طارمی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵ش، چاپ اول.
- حسینی حائری، سید کاظم، مباحث الاصول، قم، ۱۴۰۷ق.
- حکیم، سید محمد مهدی، التحرک الاسلامی فی العراق.
- صدر، سید محمد باقر، المدرسة القرآنیه، پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر (ره)، ۱۳۹۰.
- قلیزاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- کولائی، الهه؛ و دیگران، یادواره شهید آیت الله سید محمدباقر صدر، بی‌جا، کانون انتشارات ناصر، ۱۳۶۰ش.
- گفتگوی با حجت الاسلام سید محمد باقر مهری، چاپ ۱۳۶۱.
- ماهنامه شاهد یاران، شماره ۱۸، اردیبهشت ۱۳۸۶ش.
- پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
پیوند به بیرون
ّّّّّّّّّ