این مقال درصدد آنست كه ابتدا به بررسی امکان یا عدم امکان جمع میان پذیرش حکمت متعالیه با پذیرش نظر عارف در باب هستی (وحدت شخصی وجود) بپردازد و قهراً به بررسی درصد هماهنگی داخلی حکمت متعالیه با توجه به پذیرش صدرا نظر عرفان را نيز خواهد پرداخت . سپس ـ و در پایان ـ توصیه ای دارد به حکیمان امروز ما که حکمت متعالیه را به عنوان یک سیستم فلسفی کارآمد پذیرفته‌اند.

يكي از اين عالمان ربّاني كه از مفاخر عالَم اسلام و تشيُّع بوده، فقيه آگاه و عالم اخلاقي و مربّي روحاني سيّد‌بن‌طاووس مي‌باشد كه به جهت اهتمام شديد به مراقبه، او را سيّدِ اهل مراقبه ناميده‌اند... اهتمام بيشتر اين مقاله جستجو در تأليفات ايشان جهت ارائه شرح حالِ معنوي و الهيِ اين بزرگ‌مرد مي‌باشد...

مست (اصطلاح عرفانی): سالک عاشق که از باده هستی، از خود بیخود شده است (سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)). مست و شهيد:اهل جذبه را گويند(شرح مرادات حافظ).

شاهد (اصطلاح عرفانی): ۱- حق به اعتبار ظهور و حضور ۲- آن چه در قلب سالک است و او همیشه به یاد آن است (سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)). بت و شاهد: تجلّی معنی را گویند که در صفت ماورای صفت سالک ظاهر شود (شرح مرادات حافظ).

خرابات (اصطلاح عرفانی) به معنای: وحدت صرف که رسوم تعینات در آن محو است (سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)). و دير و خرابات: عالم معنی عارف را گویند (شرح مرادات حافظ).

استاد معظم ضمن بیان این نکته که جلسه مزبور جلسه مناظره نبوده است و صرفاً یک گفت وگوی اتفاقی و از پیش طرح نشده اتفاق افتاده بوده است فرمودند: اینها حرف های من نیست و من کتاب را پیش از چاپ ندیده‌ام.

ميکده (اصطلاح عرفانی) به معنای: ۱- میخانه، ۲- جای مناجات بنده با حق به طریق محبّت، ۳- مجلس انس دوستان، ۴- خرابات، ۵- خانقاه(سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)).

می (اصطلاح عرفانی) به معنای: ۱- جوشش عشق، ۲- مراقبه (اين معنا را جز در سخنان استاد، در جایی ديگر ندیدم. ر.ک: لب اللباب، ص۳۱.)(سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)).

میخانه (اصطلاح عرفانی): مراد، جای شراب چکانیدن، آن شراب تجلیات الهی باشد که انوارش به نظر عارفان حقیقت می‌تابد و ایشان هميشه بدو ناظر و حاضراند و اين مرتبه اولیا و انبیاست (رساله میر سید علی همدانی).

جرعه (اصطلاح عرفانی) به دو معنای: اسرار و مقاماتی که در حال سلوک بر سالک پوشیده مانده باشد و تجلّی وجودی می‌باشد (سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)).

چشم (اصطلاح عرفانی) به معنای: ۱- شهود حق، اعيان و استعدادهايشان را که در حقيقت صفت بصیری حق است. ۲ـ جمال. (سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی))

رخ‌ (اصطلاح عرفانی) عبارت است از تجلى جمال الهى به صفت لطف مانند لطيف و رؤف و تواب و محيى‌ء و هادى و وهاب. (رساله مشواق)

چشم مست (اصطلاح عرفانی) به معنای استغنای حق و عدم التفات او که مقتضی در نظر هستی نیاوردن عالم و به نیستی واگذار کردن آن است و همچنین به معنای سرّ الهی و جذبه‌های او است.

پياله (اصطلاح عرفانی): ۱- هر ذره عالم از آن جهت که پیمانه شراب محبت فطری حق است، ۲- محبوب، ۳- صفای ظاهر و باطن است. (سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی))

خُمستان (اصطلاح عرفانی) به همان معنای خمخانه است. (کتاب سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی).)

خمخانه (اصطلاح عرفانی): همه عالم غیب و شهادت که از شراب محبت فطری حق لبریزند، و همچنین قلبی که محل ورود غلبات عشق است.(کتاب سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی).)

یکی از محقّقین محترم چندی پیش در یادداشتی از دو حاشیه از حواشی حضرت علامه طباطبائی رضوان الله علیه بر بحارالأنوار انتقاداتی نموده و از آن نتیجه گرفته‌اند که برخی حواشی مرحوم علامه نشان «قِلَّتِ تتبُّع در مواریثِ مکتوبِ طائفه» و «عَدَمِ إِحاطه و قِلَّتِ تَتَبُّعات نقلی و حدیثی» است و «ای بَسا که آن مرحوم آزمودگی بَسَنده نیز در عِیارسَنجیِ دانِشورانۀ میزانِ اعتبارِ مأثورات و داوری دربارۀ پایۀ صحَّتِ اِنتِسابِ رِوایات نداشته است»

بحرالمعارف اثر عالم رباني ملاعبدالصمد همداني است که اساتيدم در قم و مشهد مطالعۀ اين کتاب را به جويندگان حقيقت توصيه مي‌کردند. حکيم مفسر آیةالله جوادي آملي مطالعۀ اين کتاب را براي طالبان راه خدا مفيد مي‌دانستند و سفارش مي‌نمودند. برخي از آقازادگان مرحوم قاضي ; گفته‌اند پدر ما اين کتاب را در نجف براي ما تدريس مي‌کرد.

مطالعه کامل دوره علوم و معارف اسلام از تالیفات علامه طهرانی که یک دستگاه فکری معرفتی از مبدء تا معاد است، و مطالعه کتاب شریف «بحرالمعارف ، تالیف مولی عبدالصمد همدانی» افق‌هایی را در حقیقت هستی، حیات و معنای زندگی گشود و حاکمیت «توحید» بر کلیه معارف دین را به‌ نمایش گذاشت و ارتباط با لایه‌هایی از قرآن و روایات را فعال کرد.

در این نوشتار بعد از بیان رابطه تناسخ و معاد جسمانی به گونه مختصر اشاره‌ای به نظر صدر المتألهین در معاد جسمانی شده است.