درس هايي از شرح منظومه

موسسه انتشارات حکمت ( تهران ، خ انقلاب ، ابتداي خ ابوريحان ، شماره 3 ، تلفن : 02166461292 )
چاپ اول زمستان 1383
ISBN : 964-8713-07-3

حکيم الهي ، حاج ملا هادي سبزواري ( قدس سره ) (1212-1290  ه.ق) را به تحقيق بايد اعظم حکماء متاخر دانست . در ميان تصنيفات اين حکيم ، ابيات ايشان در حکمت الهي و مباحث مرتبط با آن ( 1049 بيت ) تحت عنوان المنظومه في الحکمه شناخته ميشود . همچنين شرح جامع او بر همين ابيات ، به شرح منظومه ، در نزد اهل حکمت شناخته شده است .

بدون ترديد ، احاطه مرحوم ملا هادي سبزواري بر مکاتب فلسفي متقدم ، از جمله مشاء ، اشراق و حکمت متعاليه و همچنين تسلط ايشان بر مباحث کلامي و عرفاني ، شرح منظومه او را تبديل به دائره المعارفي جامع و دقيق از حکمت الهي کرده است . به گونه اي که در طي ابيات منظومه و شرح آن ، به دور از تطويل کتب حکمي مفصل ، کليه مباحث مورد توجه در حکمت الهي و بعضا ، کلام اسلامي ، بيان شده است.

در طي ساليان متمادي حضرت آيت الله سيد رضي شيرازي در دوره هاي مکرر ، شرح منظومه را تدريس کرده اند.

نوشتار حاضر ، مجموعه تقريرات دروس ايشان ميباشد. در اين کتاب ، به منظور شرح متن ابتدا توضيحات لازم و ضروري پيرامون فهم هر قطعه بيان شده است ، سپس با ذکر ترجمه دقيق قطعه ي مزبور ، به تطبيق توضيحات اوليه بر عبارات متن پرداخته شده است.

آنچه اين کتاب را از ديگر شرو ح متمايز ميسازد به شرح ذيل است :

اول : اين کتاب ،در بر گيرنده شرح تمامي مقاصد هفت گانه شرح منظومه ميباشد .

دوم : در تمامي قسمت هاي اين کتاب ، شرح متن ، بدون تطويل در بعضي و تقصير در برخي ديگر ، به صورتي رسا  و روشن و مکفي بيان شده است.

سوم : در تمامي کتاب ، معظم له متعهد به شرح عبارات متن بوده  اند و از گريزهاي حاشيه اي که موجب اطاله بحث ميگردد اجتناب ورزيده اند.

لازم است از کوشش هاي فراوان سرکار خانم دکتر فاطمه فنا و ديگر عزيراني که  در اين مسير مساعدت داشته اند کمال تشکر را ابلاغ  نمود.

مراحلي که پس از برگزاري درسهاي منظومه ايشان براي چاپ و انتشار اين اثر طي شده به شرح زير است :

1.      پياده کردن درسها از نوارهاي کاست به متن که مجموعا 306 جلسه درسي  بوده است.

توجه : نوار هاي دروس که تبديل شده اند  براي استفاده دوست داران در سايت موجود ميباشد و همچنين توسط موسسه گنجينه معرفت به بازار عرضه شده است.

2.      طراحي ساختار جديد به منظور انتقال دروس از قالب گفتار به نوشتار که ضمن حفظ امانت و صحت ، دروس مزبور به زبان ساده و روان تقرير گردد .

3.      بازبيني متن تنظيم شده توسط حضرت استاد.

کتاب حاضر در دو مجلد و بيش از 2000 صفحه توسط انتشارات حکمت  در سال 1383 براي اولين بار به زيور طبع آراسته شده  و در سال 1388تجديد چاپ شده است.

مجموعه زلال حکمت ( سخنرانیهای حضرت آیت الله سیدرضی شیرازی )
تنظيم و تدوين  : سید محمد حسین آیت الله زاده شیرازی

انتشارات اطلاعات ( خ میرداماد خ نفت جنوبی روزنامه اطلاعات  ، تلفن دفتر فروش 0212993242 )
ISBN: 978-964-423-715-7


 حضرت ایت الله سیدرضی شیرازی در طی  بیش از چهل سال گذشته  اهتمام به برگزاری  جلسات منظمي درشب های جمعه و شب های شنبه در مسجد شفا و جمع مردم یوسف آباد داشته اند. از همان ابتدا علاقمندان تمایل داشتند که از افاضات معظم له بهره ی بیشتری ببرند. به همین جهت بود که 720 جلسه از سخنرانیهای ایشان در مدت یک دهه طی سالهای  1370 تا 1380 شمسی بعد از ضبط پیاده شد و سپس تحت سه عنوان تفسیر ، اخلاق و عقاید دسته بندی گردید .بعد از آن لازم بود که تکرارهایی که در مباحث وجود داشت  حذف شود . در آخرین مرحله سخنرانيها آنگونه تدوين وتنظيم شدکه معیارهای آثار مکتوب حفظ شود. البته در طی این مراحل همواره اهتمام برآن بوده است که شکل و ماهیت گفتاری اثر تغییر نیابد .

 پس از طی مراحل فوق جلدهای  اول و دوم تحت عنوان تفسیر و اخلاق به انتشار رسیده است . سومین و اخرین مجلد از این مجموعه در دست تدوین میباشد و ان شاء الله در اینده نزدیک در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت .   

 
جلد اول : تفسیر

آنچه از معنای لغوی تفسیر به دست می آید ، روشن کردن و واضح نمودن میباشد به گونه ای که از یک مطلب غیر واضح پرده برداری شود . در میان تعاریف گوناگون قدر جامع آن است که تفسیر علمی میباشد که به وسیله آن مقصود از آیات قرآن که کلام حداوند ااست کشف میشود و این علم نه تنها برای شناخت احکام بلکه برای پی بردن به تمام مکنونات و مضمونات کتاب الهی به کار گرفته میشود.

با توجه به این تعریف مشخص میشود  مفسر کسی است که در مباحث فلسفی قرآن یک فیلسوف و در مسائل اخلاقی آن یک دانشمند متخلق به اخلاق قرآنی ، در مسائل فقهی آن يك فقيه باشد. جامعیت مفسر قرآن باید بویی از جامعیت قرآن برده باشد تا بتواند قرآن را همان گونه که شمولیت دارد تفسیر کند. و در غیر این صورت تفسیر او صرفا یک بعد از این کلام الهی را تبیین خواهد کرد .

 آیات قرآن از دیدگاه های متعدد میتواند معانی گوناگون داشته باشد که این آیات با گذر زمان و رفع جهالت های بشری هر چه بیشتر رخ مینماید . حاصل تلاش هایی که برای تفسیر این کتاب عظیم صورت  گرفته منجر به شکل گیری مکاتب تفسیری مختلف با گرایش های متفاوت گشته است. از ان جمله گرایش های عرفانی ، کلامی ،ادبی ،علمی ،اجتماعی ،روایی ، فلسفی و اجتهادی میباشد. این تقسیم بندی بر اساس وجه غالب و روح حاکم بر تفاسیر میباشد.  این گرایش ها مانعه الجمع نمیباشند کما اینکه تفسیری مانند المیزان دارای گرایش های علمی کلامی و فلسفی میباشد. در بین تمامی این گرایش ها به نظر میرسد گرایش اجتهادی کامل ترین آنها میباشد. اجتهاد از واژه ی جهد به معنای تلاش و کوشش می آید. در این شیوه مفسر تمام تلاش خود را برای رسیدن به مقصد که همان تفسیر میباشد به کار میبرد. در این گرایش استنباط و فهم  آیات  قرآن با استفاده از منابعي مانند دیگر آیات قرآن ، روایات ، قرائن عقلی ، احادیث ، لغت و ادبیات و... صورت میگیرد.

حضرت آیت الله شیرازی  به خاطر درک اساتید منحصر به فرد ، جامعیت کم نظیری در علوم معقول و منقول پیدا کرده اند . این شمولیت علمی توانسته از ایشان مفسری با گرایش اجتهادی بسازد. خواننده محترم ضمن مطالعه این مجلد درمی یابد عقل در پرتو نقل چه جایگاه رفیعی در مباحث ایشان دارد.به علاوه که ایشان هیچ گاه از بررسی و تطبیق علمی مسائل روز با کلام الهی غافل نبوده اند. در نهایت دغدغه معظم له نسبت به مسائل اخلاقی و اجتماعی و معضلاتی که در اثر کم توجهی به مفاهیم کلام وحی گریبانگیر جامعه اسلامی شده ، قابل توجه میباشد. تطبیق ارزشمند قواعد فلسفی با آیات قرآن از دیگر جلوه های ارزنده این اثر است .

به طور خلاصه این تفسیر شامل عناصر مشترک در تمامی تفاسیر عصر میباشد از جمله : کوشش برای خرافه زدایی ، تلاش برای عقلانی ساختن بنیادهای نظری دین ، التفات به مسائل اخلاقی و اجتماعی و علمی و مبتلا به جامعه و تلا ش برای آسان سازی فهم قرآن میباشد .

با ملاحظه همه این ویژگیها شما میتوانید از این کتاب به عنوان چشمه ای  زلال و پاکیزه ، کثیری از هست ها و نیست ها ( حکمت نظری ) و باید ها و نبایدها (حکمت عملی ) را از قرآن و روایات به دست آورید.

 
جلد دوم : اخلاق

قال رسول اللّه‏ صلي‏الله‏عليه‏و‏آله: «إِنَّمَا بُعِثتُ لِأُتَمِّمَ مَكارِمَ الْأَخلاَقِ»[1]

از زمان ارسطو، حكما و فلاسفه مدركات عقل را به دو بخش نظري و عملي تقسيم كرده‏اند. اين دانشمندان، عقل نظري را آن دسته از مدركات عقل دانسته‏اند كه پيرامون هست‏ها و نيست‏هاست و يا به عبارت ديگر آن چه بايد باشد و آن چه نبايد باشد. به عنوان مثال، عقل انسان درك مي‏كند كه خدا هست، عقل هست،
اجتماع نقيضين محال است و يا اجتماع ضدّين ممتنع است. اين دسته از مدركات عقل مربوط به نظر است و با عمل ارتباطي ندارد. آخوند ملاّصدرا معتقد است كه اين مدركات مربوط به صدق و كذب است.

دسته ديگر از مدركات عقل كه به عقل عملي مشهور است، پيرامون وظايف و تكاليف و ارزش‏هاست. عقل آدمي درك مي‏كند چه چيز شرّ و چه چيز زيبا و خير است. تعبير ملاّصدرا از اين مدركات آن است كه اين دسته از مدركات عقل، مربوط به جميل و قبيح است مثل اين كه عقل درك مي‏كند توكل و رضا و تسليم و
صدق، خوب و دروغ و سرقت و غيبت، قبيح است.

با اين توضيح، معلوم مي‏شود در اكثر روايات، مثل «اَلْعَقْلُ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَاكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ»[2] كه سخن از عقل به ميان آمده، نظر به عقل عملي بوده است. و هم چنين در كتاب شريف «اصول الكافي» كه بابي به نام «باب العقل والجهل» وجود دارد، جهل در مقابل علم و به معناي ناداني نيست، بلكه به معناي قبيح و شرّ و هم چنين عقل به معناي جميل و خير مي‏باشد.

از ديدگاه اين انديشمندان، عقل عملي به چند شاخه تقسيم مي‏شود كه عبارتند از: علم تدبير منزل، علم سياست مُدُن و علم اخلاق. به اين ترتيب معلوم مي‏شود كه مدركات نظري عقل، علوم صرف بوده و مطلوبيت ذاتي دارند اما مدركات عملي عقل، مربوط به عمل بوده و مطلوبيت نفسي ندارند بلكه علمي
براي عمل كردن هستند.

با اين اوصاف، علم اخلاق كه از شاخه‏هاي عقل عملي است، مجموعه‏اي از گزاره‏ها و قضايايي است كه بايد در زندگي انسان مورد عمل قرار گيرد. اين قضايا و گزاره‏ها در فرايند تربيتي انسان توسط مربيان و استادان به او منتقل شده و به مرور مورد عمل وي قرار مي‏گيرد و به تدريج با تمرين و ممارست در او نهادينه
شده و زوال‏ناپذير مي‏شود. پايداري و عدم زوال اين تعاليم در انسان، مجموعه‏اي از ملكات و صفات و خصايص روحي و نفسي را پديد مي‏آورد كه به آنها اخلاق گفته مي‏شود.

با اين بيان معلوم مي‏شود اخلاق معناي وسيعي دارد كه شامل جميع ملكات پسنديده و خصايص ناپسند مي‏شود، اما در نظر عرف، اخلاق به صفات پسنديده نفساني اطلاق مي‏گردد.

دين مقدس اسلام كه از سوي خداوند حكيم توسط پيامبر مكرم اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله براي ارشاد بشريت ارسال شده، ديني است كه كاملاً با فطرت آدمي تطابق دارد و همه ابعاد وجود او را پوشش مي‏دهد. از آنجايي كه انسان از سه بخش عقل، جسم، اميال و غرايز تشكيل شده، هر بخش از اين دين نيز به گونه‏اي متكفّل هدايت يك بُعد او مي‏باشد. لذا بخش عقايد در اسلام راهنماي عقل، بخش احكام هدايت‏گر جسم و بخش اخلاق كنترل كننده اميال و غرايز انسان هستند تا نهايتاً هر يك از ابعاد وجودي انسان از يك راهنماي وحياني برخوردار باشد.

به نظر مي‏آيد ضمن ارزشي كه بخش عقايد و احكام در اسلام دارند، بخش اخلاق از اهميت بارزتري برخوردار باشد، چرا كه اخلاق نتيجه عملي دو بخش ديگر تلقّي مي‏شود.

به دليل اهميت اخلاق است كه خداوند متعال در برخي آيات قرآن كريم، تزكيه را مقدم بر تعليم ذكر فرموده و يا در روايتي، پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله هدف از بعثت خويش را تتميم مكارم و فضايل اخلاقي بيان مي‏كنند كه با اندكي تأمّل علت اين اهميت دانسته مي‏شود. چون از يك سو بنيان عمل، عقيده است، پس اگر تأكيد بر تصحيح اصول عقايد شده بدان سبب است كه نتيجه آن به صورت عمل صالح ظاهر شود. و از سويي ديگر اگر تأكيد بر انجام فرايض شده، بدان علت مي‏باشد كه علاوه بر درك ثواب و دوري از عقاب، اخلاق ما الهي شود، چون هيچ يك از احكام اسلامي مثل نماز و روزه و حج و ... جعل نشده، مگر آن كه تصفيه و تزكيه روح و تصحيح روابط اجتماعي در آن مورد نظر بوده است.

در مسير فهم صحيح گزاره‏هاي اخلاقي و مهم‏تر از آن، عمل كردن به آنها، يكي از مهم‏ترين اركان، داشتن الگو و اسوه‏اي است كه علاوه بر درك صحيح آن اصول، به بهترين وجه نيز تربيت اخلاقي و ديني شده باشد. اين الگو علاوه بر اين شرايط، لازم است كه عامل به مدرَكات خود نيز باشد. اهميت الگوي مناسب در كلام امام زين العابدين عليه‏السلام به خوبي نمايان است كه فرمودند: «هَلَكَ مَنْ لَيْسَ لَهُ حَكِيمٌ يُرْشِدُهُ»[3] هر آن كس كه دانايي نداشته باشد تا ارشادش كند، هلاك مي‏گردد.

كتاب حاضر مجلد ديگري از افاضات استاد اخلاق، حكيم فرزانه و مجتهد و فقيه وارسته‏اي است كه ضمن پذيرش تربيت ديني در خانواده‏اي اصيل، اخلاق پسنديده را نه تنها در عرصه نظر بلكه فراتر از آن در ميدان عمل با همه اجزاي وجود لمس كرده و به ظهور رسانده است. حضرت آيت اللّه‏ سيد رضي شيرازي در عين توانمندي علمي، همه مناصب و سمت‏هايي كه مي‏توانست ايشان را به امور علمي يا اجرايي صرف محدود نمايد، به كناري نهاد و با پيروي از سيره نبوي و علوي و سلف صالح خويش، با مردم بودن براي تربيت ديني آنان را سرلوحه رفتار خويش قرار داد.

اين كتاب رايحه‏اي از نيم قرن تلاش علمي و عملي معظّم له است كه براي پويندگان وادي اخلاق مي‏تواند الگوهاي مناسب و ارزنده‏اي از آيات شريف قرآن و روايات و مباني عقل نظري و عملي و حكايات و قصص، ارائه نمايد.
باشد كه جويندگان حكمت عملي از اين چشمه زلال بهره‏مند گرديده و سيراب شوند.

در پايان، ضمن آن كه شما خواننده محترم را جهت آشنايي با سير تدوين و تنظيم كتاب به مقدمه جلد اول ارجاع مي‏دهيم، متذكر مي‏شويم كه سخنراني‏هاي اين جلد اگر چه كه با موضوع اخلاق ارائه شده، اما به سبب برخي محدوديت‏ها ممكن است مواردي نيز يافت شود كه از شمول اين موضوع خارج باشد.

خداوند را به سبب توفيق نشر اين اثر ماندگار كه مي‏تواند در ارتقاي فرهنگ ديني مؤثر باشد، سپاس مي‏گوييم و از خوانندگان محترم التماس دعا داريم.

[1]. مستدرك الوسائل، جلد 11، صفحه 187.
[2]. اصول الكافي، جلد 1، صفحه 11.
[3]. بحار الانوار، جلد 75، صفحه 159.