کتاب الافصاح فی الامامة

الإفصاح في الإمامة کتابی در اثبات عقیده شیعه درباره امامت و جانشینی پیامبر اکرم(ص)، اثر شیخ مفید. بنابر اشاره مولف در ابتداى كتاب، هرآنچه در موضوع امامت ذکر آن لازم بوده در این کتاب آمده است. اين موضوع در کتا‌ب‎های پیشین با اين گستردگى بررسى نشده است. مؤلف با استفاده از استدلال‎های کلامی به اشكالات پيرامونی موضوع امامت و آراء مختلف فرقه‌های اسلامى مانند معتزلی ها، حشويه ‏ها و خوارج جواب داده است.

درباره مؤلف

شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، در سال ۳۳۶ هجری در حوالی بغداد دیده به جهان گشود. او هم متکلم است و هم فقیه. ابن ندیم در فن دوم از مقاله پنجم «‌الفهرست‌» که درباره متکلمان شیعه بحث می‌کند، از او به عنوان «‌ابن المعلم‌» یاد کرده و او را ستایش می‌‏نماید.

شیوه مؤلف

شیوه مولف در این کتاب بیشتر جدلی است، لذا حتی به قیاس هم بر اثبات مسائل امامت استناد می‌کند. مولف سائل فرضی را تصور نموده است که اشکالات متعددی در مسائل امامت دارد و به صورت «فَاِن قالَ» اشکالات را مطرح و با «قیلَ لَه» جواب می‌دهد. این کتاب را شیخ مفید در سال ۳۷۳ق تألیف نموده است.^[۱]

انگیزه تألیف

مؤلف در مقدمه این کتاب، پس از حمد و ستایش خداوند می‌نویسد:

«من در این کتاب اصول امامت و رهبری را ترسیم می‌کنم به گونه‌ای که دانش پژوهان از آن اصول به فروع و شاخه‌های آن دست یابند. حد و مرز امامت را مشخص کرده‌ام. به طوری که انجام فرایض دینی، پیروی و اطاعت کامل ازپیامبر(ص) و برائت از دشمنان وی، با شناخت این مسأله امکان پذیر می‌گردد.»^[۲]

ساختار و محتوای کتاب

گرچه کتاب از ساختار منظمی برخوردار نیست، اما مباحث آن را می‌توان در یک مقدمه، ۱۸ بخش، ۷ فصل و ۷ مسأله دسته‌بندی کرد.
مولف در مقدمه غرض از تالیف کتاب را که همان توضیح و تحریر مسئله امامت است بیان می‌کند و در بخش‌های متنوع، از موضوعات مربوط به قضیه امامت بحث می‌کند از قبیل: تعریف امامت، شناخت امام، دلیل بر وجوب معرفت امام، اجماع مسلمین بر امامت علی (ع) اجماع بر وجود امام بعد از نبی(ص)، افضلیت علی(ع) نزد خدا و رسول (ص) او، فساد امامت مفضول بر فاضل، اجماع بر فضایل علی (ع)، علت ندادن حق علی (ع)، عدم اقرار مهاجرین و انصار بر تقدم ابوبکر، علت سکوت امیر المومنین (ع) بر خلفاء قبل از خودش، عدم اجماع امت بر امامت ابوبکر و...

فصل اول

در فصل اول مولف سه موضوع را مورد بررسی قرار می‌دهد:

1. ادعای تنزیه اهل سقیفه از خطا
2. مسائل مربوط به روز احد
3. تفسیر حدیث عشره.

فصل دوم

در این فصل به مواردی می‌پردازد از قبیل عدم دلالت السابقون اول در آیه مبارکه بر ابوبکر و اصحاب بیعت شجره.

فصل سوم

در این فصل مولف از مباحثی نظیر اثبات امامت امیر المومنین از آیه «قل للمخالفین من الاعراب»، کافر بودن محارب با امیر المومنین (ع).

فصل چهارم

در این فصل از مواردی نظیر ردّ ادعای امامت ابوبکر با توجه به آیه «من یرتد منکم عن دینه» و اثبات امامت امیر المومنین (ع) از این آیه بحث می‌کند.

فصل پنجم

مؤلف در این فصل استدلال بر فضل ابوبکر به آیه «محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم» را رد کرده است.

فصل ششم

در این فصل نزول آیه «و الذی جاء بالصدق و صدق به» را در مورد ابی بکر قبول نمی‌کند. بلکه او اثبات می‌کند نزول این آیه در مورد امیر مؤمنان علی(ع) است.

فصل هفتم

مؤلف در فصل آخر از نتایج فاجعه بار تقدم دیگر خلفاء بر امیر المومنین علی (ع) سخن می‌گوید.^[۳]

ویژگیهای کتاب

1. طرح مباحث به صورت پرسش و پاسخ یکی از شیوه‌های نقد و بررسی آرای مخالفین است. مولف از این شیوه کمال استفاده را کرده است و بحث‌های دقیق و جذابی پیرامون امامت در قالب پرسش و پاسخ بیان می‌کند.
2. جامعیت کتاب در مبحث امامت: گرچه از شیخ مفید هم در زمینه امامت و هم دیگر مسائل کلام رسائل متعددی باقی مانده است، مانند رساله‌ای در معنی مولا، النکت فی مقدمات الاصول فی علم الکلام و... اما این کتاب تمام زوایای مخفی موضوع مهم امامت را روشن و تبیین می‌کند و اکثر مسائل قضیه امامت مورد بررسی قرار می‌گیرد.
3. استدلال بر وجوب معرفت امام: مولف در آغاز کتاب استدلال مختصری مبتنی بر چهار دلیل قرآن، حدیث، اجماع و عقل، بر ضرورت معرفت امام به این صورت آورده است.^[۴]

اهمیت کتاب

گرچه از شیخ مفید کتابهای متعددی در علم کلام و حتی در بررسی بعضی از مسائل مربوط به امامت برجای مانده است اما کتاب افصاح، جامعترین و مفصل‌ترین کتاب او در بحث امامت می‌باشد. این اثر، تنها کتابی است که تنها به مسأله امامت و آن هم به همه مسائل آن میپردازد.^[۵]

نسخه‌ها و چاپ

این کتاب دارای نسخه‌های متعدد است:

این کتاب برای اولین بار در نجف اشرف، توسط المطبعة الحیدریة در سال ۱۳۶۸ ه‍.ق و بار دیگر در سال ۱۳۶۹ ه‍.ق در ۱۳۶ صفحه به چاپ رسیده است. برای مرحله سوم در تهران توسط دارالکتب الاسلامیة در سال ۱۳۹۲ ه‍.ق مطابق با ۱۳۵۰ ه‍.ش منتشر شد و در سال ۱۴۱۲ ه‍.ق در قم توسط موسسه البعثة به چاپ رسید. نسخه دیگر کتاب در بیروت توسط‌دار المفید در سال ۱۴۱۴ ه‍.ق به چاپ رسید و طبعهای دیگر آن در قم توسط موسسة البعثه در سال ۱۴۱۴ و مؤتمر الشیخ المفید در سال ۱۴۱۳ از روی نسخه البعثة افست شده است.^[۷]

پانویس

منابع

• مفید، محمد بن نعمان، الافصاح، بیروت، دارالامفید، ۱۴۱۴ ق.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، نرم افزار آثار شیخ مفید.
• صباحی،مهدی، تألیفات معروف و موجود شیخ مفید: الافصاح، مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید» شماره ۸۲.